Kỳ 2: Tín ngưỡng thờ Mẫu: Điểm lại những thăng trầm giá Mẫu!

Kỳ 1: Tín ngưỡng thờ Mẫu: "Gạn đục khơi trong" để giữ gìn bản sắc tín ngưỡng gốc của người Việt

Tin nên đọc

Hội thảo khoa học quốc tế về tín ngưỡng thờ Mẫu tại Nam Định

Tín ngưỡng thờ Mẫu chính thức là di sản văn hoá đại diện của nhân loại

Cộng đồng mạng vỡ òa trước tin vui tín ngưỡng thờ Mẫu chính thức được vinh danh Di sản của nhân loại

Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ trở thành Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại

Quãng dài hưng suy

Tín ngưỡng thờ Mẫu hướng đến mang lại sự thanh thản, niềm vui cho con người trong cuộc sống hiện tại. Người đi lễ cầu mong đạt được những điều nằm ở chính cuộc sống này, là tài lộc, thành công, may mắn. Sau nghi lễ hầu đồng, người đi lễ được thụ lộc ngay tại chỗ, được phát lộc là những vật phẩm quen thuộc, gần gũi của cuộc sống. Vì vậy mà nó xóa mờ ranh giới giàu nghèo. Đã đi lễ thì ai cũng như ai.

Nghi lễ này không chỉ là tổng hòa của nghệ thuật diễn xướng dân gian mà mang ý nghĩa như một nghi thức giao tiếp với thần linh nhằm gửi gắm, biểu đạt những mong muốn, khát vọng của con người.Nhưng, cũng vì nghi thức giao tiếp với thần linh mang đầy màu sắc huyền bí này mà hầu đồng thường bị đánh đồng vơi hoạt động mê tín dị đoan.

Trở về thời kỳ hưng thịnh của tín ngưỡng thờ Mẫu ở Việt Nam, phải nhắc đến thời kỳ phong kiến. Chầu văn (Hầu đồng) đã phát triển và đạt đến đỉnh cao vào thế kỷ XV trở đi. Đây cũng là thời kỳ xuất hiện các nhân vật như Thánh Mẫu Liễu Hạnh, Mẫu Thượng Ngàn, Mẫu Thoải, Cô Đôi Thượng Ngàn,... và các nghi thức bắt đầu có sự tiệm cận với Đạo giáo ở Trung Hoa.

Thế kỷ XIX, thực dân Pháp đô hộ vùng đất An Nam. Lúc này, những giá trị phương Tây tràn vào, một xã hội nửa tây, nửa ta xuất hiện với những hệ hình văn hóa bị biến đổi sâu sắc. Hoạt động Hầu đồng bấy giờ vẫn duy trì trong các tầng lớp nhân dân nhưng lại bị các nhà Nho gán cho ánh nhìn dè bỉu, bài xích mạnh mẽ:

Khen ai khéo vẽ sự lên đồng

Một lúc lên ngay sáu bảy ông

Sát quỷ, ông dùng thanh kiếm...gỗ,

Ra oai, bà giắt cái... khăn hồng.

Cô giương tay ấn, tan tành núi,

Cậu chỉ ngọn cờ cạn rốc sông.

(Tú Xương)

Lễ đón bằng UNESCO ghi danh “Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt” là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại sẽ diễn ra tại Quần thể di tích Lịch sử - văn hóa Phủ Dầy, Nam Định. Ảnh: HNMO

Nửa thời gian của thế kỷ XX, nghi thức thực hành tín ngưỡng bắt đầu xuất hiện biến tướng, hoạt động hầu đồng ở nhiều nơi không mang nhiều ý nghĩa thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu nữa mà nhuốm màu sắc của đồng tiền. Nhiều Thanh đồng lợi dụng niềm tin của con người để kiếm tiền bất chính. Thậm chí có lúc, Thanh Đồng đã trở thành một thứ nghề và những giá đồng cũng trở thành một dịch vụ kiếm bộn tiền. “Con sâu làm rầu nồi canh”, lúc này, nghi lễ hầu đồng không còn mang ý nghĩa gốc, khiến nhiều nhiều người dân có sự hiểu lầm nghiêm trọng, phản cảm với hình thức thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu. Cuối cùng, hầu đồng bị cấm đoán, bị xem là mê tín dị đoan.

Giải oan cho nghi lễ hầu đồng

Tuy nhiên, không vì vậy mà việc thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu là hầu đồng bị lụi tàn. Những Thanh đồng chân chính vẫn tiếp tục con đường của mình, thể hiện sự tôn kính, uy nghi và khuôn phép trước giá Mẫu qua những bài chầu văn, những câu chuyện lịch sử lồng trong hát chầu văn, những điệu múa, trang phục, cách trang trí đền đài.

Vì vậy, hầu đồng đã vượt qua những cấm cản để khẳng định vị thế của mình trong xã hội. Thập niên 1990 là thời điểm không khí học thuật liên quan đến tín ngưỡng thờ Mẫu nói riêng và tín ngưỡng dân gian nói chung diễn ra vô cùng sôi động, nhất là sau khi hội thảo quốc gia về Thánh Mẫu do Viện nghiên cứu văn hóa Việt Nam tổ chức tại Văn Miếu (Hà Nội) diễn ra.

Trải qua nhiều thăng trầm, việc thực hành nghi lễ thờ Mẫu Tam phủ đã được thế giới vinh danh. Ảnh: Thùy Dương

Năm 2014, Nghị quyết mới của tp Hà Nội thông qua quy định: “Hành vi lợi dụng lên đồng, xem bói,

gọi hồn, xin xăm, xóc thẻ... để trục lợi sẽ bị phạt từ 6 - 10 triệu đồng". Nghị quyết của Thành phố đưa ra đã gặp phải rất nhiều tranh cãi trái chiều. PGS.TS Lê Quý Đức (Viện Văn hóa và Phát triển) cho rằng: “cần phải có quy định rõ ràng về việc xem bói, lên đồng (còn gọi hầu đồng) như thế nào là trục lợi và như thế nào là phục vụ văn hóa đời sống tâm linh. Bên cạnh đó, cũng cần xem xét mức xử phạt từng nơi ví dụ như xử phạt xem bói, lên đồng trục lợi trong chùa chiền hay tự phát mở dịch vụ mê tín dị đoan này tại gia để trục lợi. Do đó, để xác định ranh giới giữa lên đồng trục lợi và lên đồng phục vụ văn hóa còn rất mong manh và chưa có quy định cụ thể”.

Cũng trong năm này, Bộ VH-TT&DL đã chỉ đạo Viện Văn hóa Nghệ thuật Quốc gia Việt Nam phối hợp với các cơ quan liên quan tổ chức xây dựng Hồ Sơ “Tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt” đệ trình UNESCO xét đăng ký vào Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại 2015. Trong 193 nước thành viên của UNESCO, thông thường có khoảng 50 hồ sơ nộp lên và số hồ sơ được duyệt chỉ khoảng 30.

Ngày 1/12/2016, tại Phiên họp Uỷ ban Liên Chính phủ về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể lần thứ 11 của UNESCO diễn ra tại thành phố Addis Ababa, nước CHDC Liên bang Ethiopia, di sản Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt đã chính thức được UNESCO ghi danh tại Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.

Sự kiện trên đã đánh dấu một bước quan trọng trong nổ lực “giải oan” cho Hầu đồng của các nhà nghiên cứu.

GS. TS Ngô Đức Thịnh nhận xét về nghi lễ hầu đồng từ việc bị cấm đoán trong suốt nửa thế kỷ XX, bị xem là mê tín dị đoan, nay được UNESCO xem xét công nhận là di sản văn hóa phi vật thể của người Việt: “Đến nay, nhận thức của xã hội về tín ngưỡng nói chung và tín ngưỡng thờ Mẫu nói riêng đã có sự thay đổi cơ bản. Từ chỗ cho rằng đó là mê tín dị đoan, là sản phẩm của xã hội phong kiến lạc hậu, cổ hủ, xã hội đã nhận thức ra giá trị và bắt đầu thừa nhận tín ngưỡng thờ Mẫu”.