Theo nhiều tài liệu nghiên cứu văn hóa, tín ngưỡng thờ Mẫu bắt nguồn từ việc thờ cúng các nữ thần và là tín ngưỡng gốc của dân tộc Việt. Tục thờ Mẫu được cho là có sức sống dai dẳng và sức ảnh hưởng mạnh mẽ nhất. Ngay cả sau này, khi Phật giáo và Nho giáo đã trở nên cường thịnh, Đạo Mẫu vẫn được thực hành rộng rãi. Thậm chí, tín ngưỡng thờ Mẫu còn góp phần “bản địa hóa” các tôn giáo ngoại lai.
Tin nên đọc
Giải mã biểu tượng văn hóa phần 8: Hình tượng rắn trong tín ngưỡng người Việt
Tín ngưỡng thờ Mẫu chính thức là di sản văn hoá đại diện của nhân loại
Cộng đồng mạng vỡ òa trước tin vui tín ngưỡng thờ Mẫu chính thức được vinh danh Di sản của nhân loại
Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ trở thành Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại
Từ tục thờ Nữ thần đến thờ Mẫu
Tín ngưỡng thờ Mẫu ở Việt Nam xuất phát từ tục thờ Nữ thần xa xưa của người Việt cổ.
Chưa ai thống kê được một cách chính xác và đầy đủ các Nữ thần được nhân dân tôn vinh và thờ phụng. Chỉ biết rằng, việc thờ phụng này đã có từ rất lâu đời và phổ biến ở nhiều nơi trên lãnh thổ nước ta.
Từ các vị Nữ thần tạo lập nên vũ trụ như Nữ thần Mặt Trời - Nữ thần Mặt Trăng, bà Nữ Oa,... tới các biểu tượng đất nước: Mẹ Âu Cơ của Lạc Việt, Mẹ Quê hương,... Thậm chí, nguồn sống của người Việt cũng là Mẹ Lúa, Mẹ Mía, Mẹ Lửa,... Đặc biệt, những người phụ nữ có công với nước, với làng xã cũng được tôn vinh thành các Nữ thần: Nữ tướng Hai Bà Trưng, Thái hậu Dương Vân Nga, Nguyên phi Ỷ Lan, Nữ tướng
| Trong sách cổ “Hội chân biên” in năm 1847 đời Thiệu Trị do Thanh Hòa Tử tập hợp, trong 27 vị thần tiên có nguồn gốc thuần Việt thì đã có 17 là tiên nữ. Cuốn “Các nữ thần Việt nam” đã tập hợp và giới thiệu bước đầu 75 vị Nữ thần tiêu biểu của nước ta. Sách “Di tích lịch sử văn hóa Việt Nam”, trong số 1000 di tích được giới thiệu thì đã có 250 di tích thờ cúng các Nữ thần và danh nhân nữ. Riêng xung quanh quần thể di tích Phủ Dầy thờ Mẫu Liễu Hạnh, người ta cũng tìm thấy hơn 20 miếu thờ các Nữ thần. |
Bùi Thị Xuân,...
Có những vị Nữ thần bước ra từ lịch sử, tuy nhiên không ít trường hợp là kết quả của sự thêu dệt hoang đường, phi thực. Dù là với hình thức thức nào, tất cả họ đều phản ánh một thực tế hiển nhiên, đó là vai trò và vị trí hết sức to lớn của người phụ nữ Việt Nam trong lịch sử dựng nước và giữ nước.
Đến thế kỷ thứ XV-XVI, những yếu tố bản địa đó trong việc thờ phụng Nữ thần - Mẫu thần tiếp xúc với đạo giáo Trung Quốc, tiếp nhận một số đặc điểm và hình thành nên đạo Mẫu Tam phủ - Tứ phủ.
Mẫu có quyền năng sáng tạo vũ trụ duy nhất, nhưng lại hóa thân thành Tam vị, Tứ vị Thánh Mẫu cai quản các miền khác nhau của vũ trụ: Thiên Phủ (miền trời), Địa Phủ (miền đất), Thoải Phủ (Thủy Phủ - miền sông biển), Nhạc Phủ (miền rừng núi). Đứng đầu mỗi Phủ là một vị Thánh Mẫu tương ứng với: Mẫu Thượng Thiên - cai quản Thiên Phủ; Mẫu Địa (địa Tiên Thánh Mẫu) - cai quản Địa Phủ; Mẫu Thoải - cai quản Thoải Phủ và Mẫu Thượng Ngàn - cai quản Nhạc Phủ. Các Mẫu cai quản các miền vũ trụ có nhiều truyền thuyết, huyền thoại khác nhau.
 |
| Tín ngưỡng thờ Mẫu bắt nguồn từ việc thờ cúng các nữ thần. |
Vào khoảng thế kỷ XVI, vừa là nhu cầu phát triển nội tại của thứ tín ngưỡng thờ Mẫu có từ trước, vừa là khát vọng của quần chúng nhân dân, tín ngưỡng thờ Mẫu bản địa Việt Nam đã thờ thêm một “Mẫu” mang
| Theo GS.TS Ngô Đức Thịnh: “Sự xuất hiện của Thánh Mẫu Liễu Hạnh đã làm cho tín ngưỡng thờ Mẫu Tứ phủ nâng lên một trình độ cao hơn và toàn diện hơn. Trong điện thần thờ Mẫu Tứ phủ, Mẫu Thượng Thiên đã bị lu mờ bên cạnh Mẫu Liễu Hạnh. Phải chăng Mẫu Thượng Thiên vì ở quá xa trên tận trời cao nên không gắn với nhu cầu thực tế, cuộc sống hàng ngày của người dân nên bị lãng quên. Mẫu Liễu Hạnh xuất hiện đã kéo theo những thần linh trong tín ngưỡng thờ Mẫu Tứ phủ gần với đời thường, với trần gian”. |
tính phổ biến đó là Mẫu Liễu Hạnh. Quan niệm dân gian thường coi Bà là hóa thân, thậm chí đồng nhất với Mẫu Thượng Thiên (vì bà là con gái của Ngọc Hoàng Thượng Đế) và có lúc là Mẫu Địa nên đa số trong các điện thờ hiện nay chỉ có Tam Tòa Thánh Mẫu. Trong đó tượng Mẫu Liễu Hạnh được đặt ở giữa và hai bên là Mẫu Thượng Ngàn và Mẫu Thoải.
Mẫu Liễu Hạnh xuất hiện ở thế kỷ XVI, nhưng cho đến nay chưa có tài liệu chính xác để khẳng định Tứ phủ có từ bao giờ. Cũng có thể từ Tam phủ chuyển sang Tứ phủ là sự thể hiện tư duy trong dân gian, từ Tam phủ lên Tứ phủ cho đầy đủ về vũ trụ.
Bảo thủ để giữ gìn tín ngưỡng thờ Mẫu thuần Việt
Trong số những tín ngưỡng bản địa, tục thờ Mẫu Tam phủ - Tứ phủ được cho là có sức sống dai dẳng và sức ảnh hưởng mạnh mẽ nhất tới đời sống tinh thần của người Việt. Ngay cả vào thời ký Phật giáo, Nho giáo trở nên cường thịnh, tín ngưỡng thờ Mẫu vẫn được đông đảo dân chúng thực hành thường xuyên. Không chỉ góp phần “bản địa hóa” tôn giáo ngoại lai (Phật giáo), tín ngưỡng thờ Mẫu còn như một sự kháng cự “ngầm” với công cụ cai trị của kẻ cầm quyền phong kiến phương Bắc (Nho giáo).
Điều này thể hiện rõ nhất qua sự xuất hiện của điện thờ Mẫu trong các ngôi chùa ở Bắc Bộ. Từ vài trăm năm nay, tục thờ Mẫu không chỉ được thực hành ở những đền (phủ hay điện) mà còn ở trong các khuôn viên chùa thờ Phật. Hầu như các ngôi chùa ở khắp làng quê Việt Nam, do sự chi phối mạnh mẽ của tín ngưỡng thờ Mẫu dân gian, thông qua mối quan hệ mật thiết với đạo Phật mà thường có kiến trúc theo kiểu “Tiền Phật, hậu Mẫu”. Dường như việc thờ Mẫu là một bảo đảm chắc chắn cho sự tồn tại của ngôi chùa, khiến đạo Phật có chỗ dựa vững chắc trong đời sống tâm linh ở cộng đồng người Việt.
 |
| Tín ngưỡng thờ Mẫu phản ánh vai trò và vị trí hết sức to lớn của người phụ nữ Việt Nam trong lịch sử dựng nước và giữ nước. |
Dưới sự đô hộ hàng ngàn năm của phong kiến Phương Bắc, Nho giáo được xem như công cụ cai trị, đồng hóa của giới cầm quyền. Tuy nhiên, dưới chế độ phong kiến Bắc thuộc hà khắc, sự phát triển mạnh mẽ không ngừng của tín ngưỡng thờ Mẫu bản địa - nơi người phụ nữ được tôn thờ - như là một thách thức với hệ tư tưởng “trọng nam, khinh nữ” của Nho giáo.
Tín ngưỡng thờ Mẫu là nơi mà ở đó người phụ nữ gửi gắm những ước vọng giải thoát của mình khỏi những thành kiến, trói buộc của xã hội Nho giáo phong kiến. Dân gian có câu: “Thứ nhất ngồi đồng, thứ nhì lấy chồng làm quan”. Trở thành bà lớn là ước muốn xa xỉ của người phụ nữ trong xã hội cũ nhưng vẫn chưa thể lớn hơn giấc mộng được ngồi chiếu đồng. Những người đàn bà vốn chỉ quẩn quanh trong nhà, với ruộng đồng, bếp núc, chưa khi nào có tiếng nói trong gia đình, xã hội, nhưng khi ngồi trên chiếu hầu lại có xác phàm, hồn tiên với một quyền năng vô cùng huyền bí. Trong một xã hội chịu sự chi phối của lời răn Khổng Mạnh, kìm kẹp nữ giới thì tính nữ quyền trong đạo Mẫu chính là sự đối kháng rõ rệt nhất.
Trải qua bao thăng trầm của lịch sử, hiếm có một tôn giáo, tín ngưỡng bản địa nào lại tiềm tàng sức tự biến đổi thích ứng với sự thay đổi của xã hội như tín ngưỡng thờ Mẫu. Đã từng có rất nhiều tranh cãi xoay quanh tín ngưỡng này, thậm chí đồng nhất tín ngưỡng này với các hoạt động mê tín dị đoan. Ở bài viết sau, Pháp luật Việt Nam xin gửi tới bạn đọc hành trình gai góc của tín ngưỡng thờ Mẫu trên “con đường di sản”.
