Tranh cãi pháp lý về vụ án làm lộ đề thi tốt nghiệp THPT năm 2021 tại Hà Nam

Các bị cáo cho rằng thời điểm làm lộ đề thi chỉ vi phạm quy chế thi nhưng Cơ quan điều tra khẳng định đó là hành vi làm lộ bí mật Nhà nước độ "Tối mật", từ đó nảy sinh những tranh cãi pháp lý

Cần khẳng định rằng, mọi hành vi vi phạm quy định pháp luật trong thi cử cần phải xử lý nghiêm minh để bảo đảm tính giáo dục, răn đe, phòng ngừa chung. Nhưng việc xử lý cũng phải tuân thủ đúng nguyên tắc của Bộ luật Hình sự về việc không được áp dụng quy định mang tính chất hồi tố gây phương hại cho quyền lợi của bị cáo, cũng như phải áp dụng nguyên tắc suy đoán vô tội thay vì suy đoán bất lợi cho các bị cáo.

Vụ án xảy ra từ năm 2019 - 2021, đến năm 2022, Bộ GD&ĐT mới ban hành Công văn số 1523/BGDĐT-QLCL ngày 19/4/2022 về hướng dẫn tổ chức kỳ thi tốt nghiệp THPT, theo đó quy định mọi hành vi cung cấp, tiết lộ đề thi trong thời hạn bảo vệ bí mật Nhà nước độ “Tối mật” đối với đề thi, đều bị coi là làm lộ bí mật Nhà nước và bị xử lý theo quy định của pháp luật. Việc áp dụng hướng dẫn năm 2022 để xử lý đối với hành vi vi phạm xảy ra từ năm 2019 - 2021 phải chăng chính là nguyên nhân khiến HĐXX Toà án Cấp cao nhận định: "trong vụ việc này cơ quan tố tụng đã có sai lầm nghiêm trọng trong điều tra, xét xử" là căn cứ để huỷ án sơ thẩm (lần 1) trả hồ sơ về điều tra, xét xử lại từ đầu.

Đường dây gian lận thi cử

Theo nội dung vụ án, Hoàng Trần Tiến Dũng (SN 1992), công tác tại Công an tỉnh Hà Nam, đã tổ chức cho một số thí sinh gian lận trong kỳ thi tốt nghiệp trung học phổ thông quốc gia (THPT) năm 2021.

Để thực hiện việc đó, Dũng tổ chức phân công nhóm “kỹ thuật” hậu cần, huớng dẫn các thí sinh chuẩn bị và sử dụng các thiết bị điện tử, nhằm quay đề thi phát tán ra ngoài để giải đề và thông tin lại đáp án cho các thí sinh trong phòng thi chép bài.

Vụ việc sau đó đã bị phát hiện, Công an tỉnh Hà Nam đã khởi tố Dũng và 25 bị can khác để điều tra về tội “Cố ý làm lộ bí mật nhà nước” (quy định tại điểm a, c, Khoản 3, Điều 377, Bộ luật Hình sự). Ngoài ra, điều tra mở rộng, Công an xác định Dũng còn tổ chức gian lận thi cho nhiều thí sinh khác trong 3 kỳ thi THPT liên tiếp từ 2019- 2021.

Tháng 12/2022, TAND tỉnh Hà Nam đưa vụ án xét xử sơ thẩm, xác định các bị cáo phạm tội “Cố ý làm lộ bí mật nhà nước” và tuyên mức án tù tương ứng với hành vi của mỗi bị cáo. Sau đó, Dũng cùng một số bị cáo đã có đơn kháng cáo kêu oan.

Tố tụng có nhiều sai lầm nghiêm trọng?

Tháng 8/2023, TAND Cấp cao tại Hà Nội đưa vụ án ra xét xử phúc thẩm, nhận định có rất nhiều mâu thuẫn trong hồ sơ vụ án như: “Cào bằng” cùng khoản, khung truy tố các bị cáo dù vai trò, mục đích khác nhau; số lần phạm tội tính theo từng môn thi hay trong một kỳ thi; tính chất, động cơ của nhóm thí sinh và nhóm tổ chức gian lận thi... cấp tố tụng sơ thẩm chưa làm rõ, chưa đủ căn cứ mà đã truy tố các bị can, dẫn tới cách giải quyết vụ án chưa khách quan, toàn diện và có những sai lầm nghiêm trọng.

Tòa Cấp cao tại Hà Nội từng nhận định cấp tố tụng sơ thẩm có những sai lầm nghiêm trọng trong điều tra và xét xử nên đã tuyên hủy án yêu cầu điều tra lại!

Trong đó, vấn đề mấu chốt, Tòa Cấp cao nhận định, đề thi nói chung và Đề thi THPT quốc gia nói riêng là tài liệu có tính chất đặc biệt, mức độ "Mật" còn phụ thuộc vào thời điểm được Bộ GDĐT ban hành tương ứng với từng năm tổ chức thi; các cơ quan tố tụng chưa làm rõ thời điểm nào đề thi được coi là tài liệu “Mật” hay “Tối mật”, thời điểm đề thi được giải mật, trong đó chưa xác định chính xác thời điểm của từng thí sinh chuyển đề thi ra bên ngoài, để có căn cứ xác định hành vi vi phạm.

Đồng thời, cơ quan tố tụng cấp sơ thẩm quy kết các bị cáo phạm tội “Cố ý làm lộ bí mật nhà nước” nhưng không tiến hành trưng cầu giám định cấp độ “Mật” để xác định độ mật của đề thi.

Ngoài ra, việc phát tán chỉ xoay quanh nhóm thí sinh, nhóm hỗ trợ, các bị cáo tổ chức thi gian lận không phát tán ra ngoài (mục đích là copy để có điểm cao) như vậy có thỏa mãn thành tội “Cố ý làm lộ bí mật Nhà nước” hay không? Do đó, dẫn tới việc điều tra, truy tố, xét xử chưa đánh giá đúng tính chất, mức độ hành vi phạm tội của các bị cáo và có sai lầm nghiêm trọng.

Vì những lẽ trên, Tòa Cấp cao tại Hà Nội đã tuyên hủy án sơ thẩm, yêu cầu trả hồ sơ điều tra lại.

Tranh cãi thuộc danh mục “Tối mật” nên không cần giám định độ “Mật”?

Sau đó, tháng 8/2024, Công an tỉnh Hà Nam hoàn tất điều tra bổ sung, giữ nguyên quan điểm truy tố Dũng và 25 bị cáo khác về tội “Cố ý làm lộ bí mật Nhà nước” như trên.

Trong đó, cơ quan điều tra khẳng định, vai trò của các bị cáo được phân công tỉ mỉ, thể hiện rõ hành vi phạm tội có tổ chức.

Đề thi THPT các năm 2019 - 2021 thuộc danh mục bí mật Nhà nước độ “Tối mật”, pháp luật quy định không thuộc trường hợp bắt buộc phải trưng cầu giám định độ “Mật”.

Mỗi đề của môn thi là tài liệu chứa bí mật Nhà nước độ “Tối mật”. Giám thị bóc đề thi là hình thức “giao” tài liệu mật cho các thí sinh làm bài thi, chứ không công bố cho các thí sinh.

Các thí sinh là người tiếp nhận quản lý, sử dụng tài liệu mật trong thời gian ở phòng thi, do đó, phải có trách nhiệm thực hiện các biện pháp bảo vệ và sử dụng bí mật Nhà nước theo đúng mục đích, tuy nhiên, các thí sinh cố ý làm lộ đề thi ra ngoài cho nhiều người không có trách nhiệm được biết.

Đề thi được giải mật khi hết thời gian làm bài của bài thi môn trắc nghiệm, và 2/3 thời gian với môn thi tự luận; “không có văn bản nào quy định về giảm độ mật đối với đề thi quốc gia sau khi giám thị bóc đề thi và trong thời gian làm đề thi”.

Sau thời gian điều tra lại, tháng 11/2024, TAND tỉnh Hà Nam đưa vụ ra xét xử sơ thẩm lại (vòng tố tụng thứ 2), với những nhận định không khác bản án sơ thẩm bị huỷ lần trước. HĐXX tuyên phạt Hoàng Trần Tiến Dũng 12 năm 6 tháng tù giam, các bị cáo khác cũng lần lượt bị tuyên phạt từ 4 năm tù tới 12 năm tù giam.

Bị cáo Dũng và một số bị cáo khác, trong đó có Hoàng Trần Tiến Dương (thời điểm phạm tội dưới 18 tuổi) là em ruột bị cáo Dũng, tiếp tục làm đơn kháng cáo toàn bộ bản án tới tòa Cấp cao tại Hà Nội kêu oan.

Không được áp dụng nguyên tắc hồi tố gây bất lợi cho các bị cáo

Theo luật sư Trần Thị Thanh Lam, Đoàn Luật sư TP Hà Nội phân tích, trên thực tế, các quy chế thi ban hành trong giai đoạn 2019-2021, cụ thể là Thông tư 04/2017/TT-BGDĐT và Thông tư 15/2020/TT-BGDĐT, không đề cập đến thời điểm kết thúc bảo mật đề thi. Mặc dù có quy định thí sinh không được rời khỏi khu vực thi trước 2/3 thời gian làm bài, nhưng đây là quy tắc tổ chức thi, không phải là quy định về giải mật đề thi theo yêu cầu của Luật Bảo vệ bí mật Nhà nước.

Đến năm 2022, Bộ GD&ĐT mới ban hành Công văn số 1523/BGDĐT-QLCL (ngày 19/4/2022) về hướng dẫn tổ chức kỳ thi tốt nghiệp THPT, quy định mọi hành vi cung cấp, tiết lộ đề thi trong thời hạn bảo vệ bí mật Nhà nước độ “Tối mật” đối với đề thi ,đều bị coi là làm lộ bí mật Nhà nước và bị xử lý theo quy định của pháp luật.

Do đó, các bị cáo đều không được biết đề thi đã mở là “bí mật Nhà nước” và phải có trách nhiệm bảo vệ trong thời gian làm bài thi. Thời điểm đó, quy chế thi chỉ quy định yêu cầu bảo mật đối với khu vực ra đề, in sao và niêm phong vận chuyển đề thi; Hội đồng ra đề thi là những người phải có trách nhiệm bảo vệ bí mật của đề thi.

Đến năm 2022, Bộ GDĐT mới ban hành Công văn số 1523/BGDĐT-QLCL (ngày 19/4/2022) về hướng dẫn tổ chức kỳ thi tốt nghiệp THPT, quy định: “Khi phát đề thi... thông báo rõ: “mọi hành vi cung cấp, tiết lộ đề thi trong thời hạn bảo vệ bí mật Nhà nước độ “Tối mật” đối với đề thi đều bị coi là làm lộ bí mật Nhà nước và bị xử lý theo quy định của pháp luật”.

“Thời hạn bảo vệ bí mật Nhà nước độ “Tối mật” đối với đề thi của các bài thi/môn thi, chỉ kết thúc khi hết thời gian làm bài của bài thi/môn thi trắc nghiệm và hết 2/3 thời gian làm bài của bài thi tự luận”.

Đến năm 2024, các Thông tư số 02/2024/TT-BGDĐT và 24/2024/TT-BGDĐT của Bộ GD&ĐT mới quy định rõ ràng trong văn bản quy phạm pháp luật về thời điểm giải mật đề thi như trên (Theo Công văn 1523/BGDĐT-QLCL).

Như vậy, tại thời điểm năm 2019-2021 thì pháp luật chưa có văn bản nào xác định rõ ràng về yêu cầu bảo mật, giải mật đề thi chính thức. Nguyên tắc áp dụng pháp luật là không hồi tố, do đó, các bị cáo thực hiện việc chuyển đề thi ra ngoài mà chưa có quy định rõ ràng về thời điểm giải mật, thì không có căn cứ để xác định “phải hết 2/3 thời gian” làm bài mới là giải mật.

“Do đó, tôi cho rằng, cơ quan tố tụng ngoài áp dụng nguyên tắc suy đoán vô tội, thì phải áp dụng nguyên tắc không hồi tố để đảm bảo quyền lợi cho các bị cáo, có thể xem xét xử lý bằng các chế tài khác phù hợp hơn đối với các bị cáo trong vụ án”, luật sư Trần Thị Thanh Lam kiến nghị.