Phát triển Luật sư công: Sứ mệnh và Tầm nhìn (Bài 4): Gánh vác trọng trách pháp lý trong những vụ kiện vì lợi ích cộng đồng

Luật sư thuộc Đoàn Luật sư TP Hà Nội tư vấn, hỗ trợ pháp lý cho người dân về thủ tục thu hồi đất, bồi thường giải phóng mặt bằng (ảnh: Vũ Lành).

Nhiều vụ xâm phạm lợi ích công

Tại Tờ trình “Đề án nghiên cứu xây dựng chế định luật sư công trong Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam hiện nay”, Bộ Tư pháp cho biết, thực tế từ năm 2005 đến năm 2023 cho thấy việc khởi kiện các vụ án dân sự nhằm bảo vệ lợi ích công và nhóm dễ bị tổn thương còn rất hạn chế, với tổng số chỉ 86 vụ khởi kiện được ghi nhận trên toàn quốc.

Trong khi đó, nhiều lợi ích công thiết yếu như tài sản công, đầu tư công, đất đai, môi trường, tài nguyên thiên nhiên, an toàn thực phẩm, dược phẩm và quyền lợi người tiêu dùng đã bị xâm phạm nghiêm trọng. Nhiều vụ việc gây ra hậu quả nặng nề, khó khắc phục, ảnh hưởng trực tiếp đến môi trường sinh thái, sức khỏe nhân dân và lợi ích công cộng như vụ xả thải trái phép tại dự án Formusa Vũng Áng những năm trước...

Mới đây, điển hình như ngày 10/4/2025, Cơ quan Cảnh sát điều tra Bộ Công an đã khởi tố, bắt 8 đối tượng trong đường dây sản xuất sữa giả tại Công ty CP Dược quốc tế Rance Pharma, Công ty CP Dược dinh dưỡng Hacofood Group (đều có trụ sở tại TP Hà Nội), thu giữ 84 loại sản phẩm sữa bột và hơn 26.000 lon sữa.

Theo điều tra ban đầu, từ tháng 8/2021, lợi dụng nhu cầu tiêu thụ cao các sản phẩm dinh dưỡng, thực phẩm bổ sung, đặc biệt là sữa bột trên thị trường nội địa, Vũ Mạnh Cường (46 tuổi) và Hoàng Mạnh Hà (46 tuổi) đã thành lập 2 công ty trên để sản xuất, kinh doanh và phân phối sữa bột giả.

Đến nay, nhóm này đã sản xuất tới 573 nhãn hiệu sữa bột các loại, hướng đến đối tượng tiêu dùng là người bị tiểu đường, suy thận, trẻ sinh non, thiếu tháng và phụ nữ mang thai.

Các sản phẩm như Cilonmum Colos Baby 24h, Gludabet, Anmusure... được quảng cáo rầm rộ với những lời hứa “tăng cân”, “ổn định đường huyết”, “tăng đề kháng”. Dù công bố thành phần sản phẩm có chứa chiết xuất tổ yến, đông trùng hạ thảo, bột mắc ca, bột óc chó... nhưng thực tế sản phẩm không chứa các thành phần này mà chỉ sử dụng một số nguyên liệu thông thường cùng phụ gia.

Gần 600 loại sữa giả được sản xuất, tung ra thị trường. (Ảnh: VTV)

Hay như ngày 16/4/2025, Phòng Cảnh sát kinh tế Công an tỉnh Thanh Hóa khởi tố bị can, tạm giam Nguyễn Tiến Đạt, 34 tuổi, ở quận Thanh Xuân, Hà Nội và Trịnh Doãn Giáo, 40 tuổi, ở quận Bình Tân, TP HCM cùng 12 nghi can để điều tra về tội Sản xuất, buôn bán hàng giả là thuốc phòng bệnh, thuốc chữa bệnh.

Trước đó, trinh sát của Công an Thanh Hoá ập vào khám xét 6 địa điểm tại Hà Nội, TP HCM, Vĩnh Phúc, Hưng Yên, An Giang, Đồng Tháp do nhóm Đạt sử dụng làm nơi sản xuất, cất giấu thuốc chữa bệnh giả. Công an đã thu hàng nghìn hộp thuốc kháng sinh, thuốc bổ, thuốc thoái hoá xương khớp... giả thương hiệu lớn trên thế giới như Tetracyclin, Clorocid, Pharcoter, Tui Hua Shen Jing Tong, Trùng thảo sâm nhung bổ tỳ, Gai cốt hoàn, Tuyết liên thiên ma bảo khớp hoàn...

Tổng khối lượng thuốc giả và nguyên liệu bị tịch thu khoảng 10 tấn. Nguyên liệu dược phẩm, dược liệu, thảo mộc đều mua không rõ nguồn gốc xuất xứ... Công an cho biết, từ năm 2021 đến khi bị bắt, đường dây này đã bán ra thị trường số lượng thuốc giả rất lớn, thu lời bất chính gần 200 tỷ đồng.

Tại tọa đàm “Triệt tận gốc hàng giả, hàng kém chất lượng: Bảo vệ người dân và doanh nghiệp” ngày 11/6/2025, Ths.BSCKII Lê Hoàng Quân, Phó giám đốc Bệnh viện Đa khoa Gia Định cho biết, các loại thuốc thường bị làm giả là thuốc kháng sinh, thuốc chống sốt rét, thuốc điều trị HIV/AIDS, thuốc điều trị ung thư, các thuốc khác theo nhu cầu (lifestyle medications) như thuốc điều trị rối loạn cương (sildenafil), rụng tóc (minoxidil, finasteride) hoặc giảm cân (orlistat). Tại Việt Nam, một nghiên cứu năm 2003 cho thấy, khoảng 38% số mẫu artesunate mua tại các cửa hàng không chứa hoạt chất này.

“Về mặt chuyên môn, thuốc giả có nguy cơ đối với sức khỏe cộng đồng vì gây điều trị thất bại và bệnh kéo dài. Mặt khác làm phát triển kháng thuốc, đặc biệt là kháng kháng sinh do không đủ liều lượng. Thuốc giả còn gây phản ứng phụ nghiêm trọng hoặc tử vong do thành phần độc hại. Về mặt kinh tế, thuốc giả gây mất năng suất lao động do tình trạng sức khỏe kém. Tăng chi phí chăm sóc y tế do phải điều trị hoặc nằm viện kéo dài. Ảnh hưởng đến doanh thu và đổi mới trong ngành dược phẩm. Làm suy giảm niềm tin của người dân, người dân mất lòng tin vào hệ thống y tế và thuốc men khiến người bệnh ngại đi khám hoặc tuân thủ điều trị”, Ths.BSCKII Lê Hoàng Quân cho biết.

Lễ ký kết hợp tác hỗ trợ pháp lý giữa Đoàn Luật sư TP Hà Nội và Trung tâm phục vụ Hành chính công TP Hà Nội (ảnh: Đoàn LSHN).

Tuy nhiên, thông qua cả hai vụ việc nói trên vẫn chưa có cơ quan nào của Việt Nam hay bất cứ người tiêu dùng nào đứng ra khởi kiện hai công ty nói trên để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp khi bị những đối tượng sản xuất hàng giả này xâm hại. Mặc cho những đối tượng này đã thu lợi bất chính hàng trăm tỷ đồng từ triệu người tiêu dùng. Chưa kể, những đối tượng sử dụng thuốc, thực phẩm giả còn gồm cả những đối tượng yếu thế như trẻ em, người giả, phụ nữ mang thai...

Ai sẽ là người đại diện khởi kiện vì lợi ích công, người yếu thế?

Chiều ngày 19/5, tại Chương trình Kỳ họp thứ 9, Quốc hội khóa XV, Quốc hội đã nghe Tờ trình và Báo cáo thẩm tra dự thảo Nghị quyết của Quốc hội về việc thí điểm Viện kiểm sát nhân dân khởi kiện vụ án dân sự để bảo vệ quyền dân sự của các chủ thể là nhóm dễ bị tổn thương hoặc bảo vệ lợi ích công.

Trình bày Tờ trình tóm tắt dự án Nghị quyết của Quốc hội về việc thí điểm Viện kiểm sát nhân dân khởi kiện vụ án dân sự để bảo vệ quyền dân sự của các chủ thể là nhóm dễ bị tổn thương hoặc bảo vệ lợi ích công, Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân Tối cao Nguyễn Huy Tiến cho biết, về trách nhiệm, vai trò khởi kiện của các cơ quan, tổ chức, cá nhân để bảo vệ nhóm người dễ bị tổn thương (trẻ em, người cao tuổi, khuyết tật, mất năng lực hành vi dân sự, phụ nữ mang thai hoặc nuôi con nhỏ, người dân tộc thiểu số) và bảo vệ lợi ích công chưa thực sự hiệu quả.

Thực tế hiện nay đang xảy ra thực trạng vụ việc dân sự xâm hại các quyền dân sự của chủ thể thuộc nhóm dễ bị tổn thương và lợi ích công nhưng chưa rõ chủ thể được giao thực hiện việc khởi kiện hoặc chưa được các cơ quan, tổ chức có trách nhiệm thực sự quan tâm, chủ động yêu cầu khởi kiện. Thực trạng này có nhiều nguyên nhân, trong đó có nguyên nhân là pháp luật chưa quy định cụ thể cơ chế bảo đảm cho các cơ quan, tổ chức khởi kiện, Viện kiểm sát nhân dân chưa được thực hiện quyền khởi kiện vụ án dân sự.

Kinh nghiệm ở nhiều quốc gia cho thấy, Viện kiểm sát/Viện công tố thông qua cơ chế khởi kiện vụ việc dân sự bảo vệ lợi ích công và nhóm dễ bị tổng thương rất hiệu quả.

Luật sư công đại diện khởi kiện bảo vệ lợi ích công. (Ảnh minh họa)

Dự thảo Nghị quyết gồm 04 Chương, 19 Điều, trong đó quy định Viện kiểm sát nhân dân khởi kiện vụ án dân sự công ích trong trường hợp không có người khởi kiện để bảo vệ quyền dân sự của các chủ thể là nhóm dễ bị tổn thương hoặc bảo vệ lợi ích công và việc bảo đảm quyền khởi kiện của Viện kiểm sát nhân dân.

Trình bày Báo cáo tóm tắt Thẩm tra dự án Nghị quyết của Quốc hội thí điểm Viện kiểm sát nhân dân khởi kiện vụ án dân sự để bảo vệ quyền dân sự của các chủ thể là nhóm dễ bị tổn thương hoặc bảo vệ lợi ích công, Chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật và Tư pháp của Quốc hội Hoàng Thanh Tùng đề nghị cơ quan chủ trì soạn thảo tiếp tục rà soát, chỉnh lý các nội dung khác trong dự thảo Nghị quyết nhằm bảo đảm tính thống nhất với Bộ luật Tố tụng dân sự và các văn bản pháp luật có liên quan, nhất là các luật cùng được sửa đổi, bổ sung, ban hành mới tại Kỳ họp thứ 9. Qua thẩm tra, Ủy ban Pháp luật và Tư pháp nhận thấy, còn một số nội dung của dự thảo Nghị quyết chưa rõ, thiếu cụ thể hoặc còn có ý kiến khác nhau cần được cơ quan chủ trì soạn thảo tiếp tục rà soát, chỉnh lý, bổ sung hoặc làm rõ thêm như sau:

Tuy vậy, tại Tờ trình “Đề án nghiên cứu xây dựng chế định luật sư công trong Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam hiện nay”, Bộ Tư pháp nêu quan điểm, xét về chức năng, nhiệm vụ của Viện Kiểm sát là thực hiện quyền công tố và kiểm sát hoạt động tư pháp. Trong khi nhiệm vụ quản lý và bảo vệ tài sản công, lợi ích công và lợi ích của đối tượng yếu thế đang được giao cho cơ quan hành pháp. Do đó, quá trình thí điểm có thể tiếp tục nghiên cứu có thêm phương án giao luật sư công thực hiện nhiệm vụ bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của nhóm lợi ích công bị xâm hại, trong đó bao gồm cả lợi ích của nhóm người yếu thế trong xã hội.

Về thực hiện hỗ trợ pháp lý để bảo vệ các đối tượng yếu thế, Bộ Tư pháp cho rằng, nhà nước có trách nhiệm đảm bảo công bằng xã hội thông qua trợ giúp pháp lý cho người nghèo, nhóm yếu thế. Hiện đội ngũ trợ giúp viên và luật sư tư đã hoạt động tốt theo Luật Trợ giúp pháp lý. Do đó, cần tiếp tục duy trì như hiện nay mà không đưa vấn đề này trong phạm vi hoạt động của luật sư công.

Luật sư Vũ Thị Thu Hường (Giám đốc Công ty Luật E&D, Đoàn Luật sư Thành phố Hà Nội): Luật sư Vũ Thị Thu Hường (ảnh: Vũ Lành). Chủ trương phát triển luật sư công là một yêu cầu mang tính cấp thiết, mang tính thời đại, đáp ứng yêu cầu của Kỷ nguyên mới, Kỷ nguyên vươn mình của dân tộc Việt Nam. Theo tôi, cần phân biệt rõ vai trò của trợ giúp viên pháp lý sẽ bảo vệ nhóm chủ thể yếu thế trong những vụ việc quyền lợi của họ bị xâm hại trực tiếp, mang tính cá thể và những lợi ích bị xâm hại không bao trùm, không mang tính cộng đồng. Còn luật sư công sẽ thực hiện sứ mệnh bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp chung của cộng đồng, của tập thể trong những vụ việc xâm hại đến lợi ích công, ví dụ như những vụ Formusa Vũng Áng xả thải xâm hại môi trường trước kia, hay như đường dây sản xuất sữa giả, thuốc giả vừa được phát hiện. Trong những vụ việc đó, tôi cho rằng luật sư công cũng có thể tham gia với vai trò là người khởi kiện vụ án dân sự xâm hại lợi ích công cộng trong phạm vi nhất định, hoặc vai trò người đại diện pháp lý của chủ thể, chứ không chỉ là luật sư - người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho cộng đồng.

Như vậy, trước bối cảnh, tình hình nêu trên đặt ra yêu cầu có đội ngũ luật sư công chuyên nghiệp để đại diện pháp lý cho Nhà nước trong công việc bảo vệ lợi ích công là rất cần thiết, như một tất yếu.

(Đón đọc kỳ cuối)