Khi an toàn thực phẩm trở thành vấn đề pháp lý: Cần một cơ chế kiểm soát chứ không chỉ là lời cam kết

Trong những ngày qua, vụ việc nguyên Cục trưởng và 4 cán bộ Cục An toàn thực phẩm (Bộ Y tế) bị khởi tố đã gây chấn động không chỉ trong ngành y tế mà còn đặt ra câu hỏi lớn trong lòng công chúng, liệu những ai đang được giao nhiệm vụ bảo vệ sức khỏe cộng đồng có thực sự làm đúng vai trò của mình? Và nếu không, cơ chế kiểm soát nào sẽ đủ mạnh để ngăn chặn hệ lụy?

Các đối tượng (theo thứ tự từ trái qua) Nguyễn Thanh Phong; Đinh Quang Minh; Nguyễn Thị Minh Hải; Lê Thị Hiên; Cao Văn Trung - Ảnh: Bộ Công an.

Trao đổi với PV báo Pháp luật Việt Nam, Luật sư Mai Thảo - Phó Giám đốc TAT Law Firm, chuyên gia trong lĩnh vực bảo vệ người tiêu dùng và pháp lý hàng hóa thực phẩm cho biết: Theo thông tin từ cơ quan điều tra, các bị can đã vi phạm quy định khi ký xác nhận nội dung quảng cáo thực phẩm bảo vệ sức khỏe không đúng bản chất, không đúng hồ sơ đăng ký.

Về bản chất, đây là không khác gì hành vi tiếp tay cho doanh nghiệp cung cấp thông tin sai lệch ra thị trường - điều tối kỵ trong lĩnh vực liên quan đến sức khỏe cộng đồng.

Theo Luật sư Mai Thảo: Thị trường thực phẩm chức năng hiện đã đạt quy mô gần 30.000 sản phẩm, chiếm hơn 54% tổng số sản phẩm thực phẩm bảo vệ sức khỏe trong giai đoạn 2021–2024.

Với số lượng khổng lồ ấy, việc kiểm soát chất lượng sản phẩm và nội dung quảng cáo trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết.

Nhưng đáng tiếc, không ít sản phẩm đã và đang được “nâng tầm” bằng lời quảng cáo sáo rỗng, vô căn cứ – và giờ đây, sự thiếu trung thực đó đang kéo theo hệ quả pháp lý cho chính những người có trách nhiệm thẩm định, giám sát. Không chỉ là câu chuyện hình sự hóa…

Luật sư Mai Thảo – Phó Giám đốc Công ty Luật TAT Law Firm.

"Đừng vội nhìn vụ việc này đơn thuần là một hành vi sai phạm cá nhân để rồi dẫn tới khởi tố hình sự. Ẩn sau đó là một cơ chế giám sát - kiểm soát vốn đã tồn tại từ lâu nhưng không đủ hiệu quả.

Những văn bản hành chính được ký ra không thông qua cơ chế phản biện nội bộ rõ ràng, không có quy trình kiểm định độc lập, không có đánh giá hậu kiểm một cách thực chất.

Rất dễ để đặt vấn đề trách nhiệm cá nhân, nhưng khó hơn là truy ngược lại cơ chế vận hành và xác định rõ: đâu là lỗ hổng thể chế đã khiến cán bộ thực hiện không hết - hoặc vượt quá - thẩm quyền", Luật sư Mai Thảo cho hay.

Cũng theo Luật sư Mai Thảo, tình trạng “vừa đá bóng, vừa thổi còi” khi cơ quan cấp phép cũng là nơi tự thẩm định, tự xác nhận - vẫn còn tồn tại trong không ít lĩnh vực, và an toàn thực phẩm chỉ là một lát cắt trong bức tranh lớn hơn ấy.

Khi quản lý trở thành điểm nghẽn niềm tin Không khó để thấy rằng: mỗi lần xảy ra vụ việc liên quan đến thực phẩm bẩn, hàng giả, hoặc sản phẩm quảng cáo sai lệch, thì người tiêu dùng là người hoang mang nhất. Mất niềm tin không chỉ với doanh nghiệp sản xuất, mà cả với cơ quan quản lý nhà nước.

Trong khi đó, các doanh nghiệp làm ăn tử tế, đầu tư bài bản, tuân thủ đầy đủ tiêu chuẩn sản xuất và quảng cáo, lại phải gồng mình cạnh tranh với một “thị trường xám” đầy biến động, nơi chỉ cần một chiếc giấy xác nhận là có thể vẽ ra mọi công dụng từ tăng cường miễn dịch đến hỗ trợ điều trị bệnh.

Và đó chính là lúc luật pháp cần lên tiếng – không chỉ bằng việc xử lý vi phạm, mà bằng một hệ thống kiểm soát toàn diện từ trước đến sau: cấp phép - kiểm tra - hậu kiểm - xử lý vi phạm - cảnh báo rủi ro.

Cần sự chuẩn hóa, chứ không phải duy ý chí với góc nhìn của một luật sư từng đại diện cho cả doanh nghiệp và người tiêu dùng trong các vụ việc liên quan đến an toàn thực phẩm, tôi cho rằng đã đến lúc cần: Chuẩn hóa lại quy trình cấp phép nội dung quảng cáo, gắn với trách nhiệm giải trình và thẩm quyền rõ ràng; Thiết lập các đơn vị kiểm chứng độc lập, phi hành chính - nhằm giám sát tính xác thực của sản phẩm và quảng cáo; Số hóa toàn bộ quá trình cấp phép - hậu kiểm - xử lý, để đảm bảo tính minh bạch và khả năng giám sát cộng đồng.

Chúng ta cần hệ sinh thái pháp lý đủ mạnh để loại bỏ tư duy xin – cho, đủ linh hoạt để xử lý các mô hình quảng bá sản phẩm mới (qua mạng xã hội, livestream…) và đủ thông minh để không bắt tất cả doanh nghiệp tử tế “chịu vạ lây” vì sai phạm của một vài cá nhân hay doanh nghiệp trục lợi.

"Pháp luật phải bảo vệ người dân trước, không phải sau cái giá phải trả cho một sai phạm trong lĩnh vực an toàn thực phẩm không phải chỉ là con số hàng chục tỷ đồng - mà là sức khỏe cộng đồng, là niềm tin vào cơ chế quản lý.

Pháp luật không thể đứng sau mỗi sự việc, để rồi “truy cứu”. Pháp luật phải đi trước, cảnh báo, ngăn chặn và định hướng hành vi", Luật sư Mai Thảo cho biết.

"Việc khởi tố những cán bộ sai phạm lần này có thể là dấu mốc cần thiết. Nhưng quan trọng hơn, nó nên là bước khởi đầu cho một cuộc cải cách toàn diện trong hệ thống quản lý an toàn thực phẩm, bắt đầu từ những điều cơ bản nhất: minh bạch, kiểm soát và trách nhiệm", Luật sư Mai Thảo nhấn mạnh.