Phòng, chống tham nhũng trong khu vực ngoài nhà nước: “Đòn bẩy” phát triển kinh tế tư nhân minh bạch và bền vững

PTCN trong các doanh nghiệp, tổ chức khu vực ngoài nhà nước là yêu cầu quan trọng góp phần phát triển nền kinh tế tư nhân bền vững. (Ảnh minh họa: VGP)

Đây không chỉ là nghĩa vụ pháp lý theo pháp luật quốc gia và các cam kết quốc tế, mà còn là yếu tố sống còn đối với năng lực cạnh tranh của mỗi doanh nghiệp, nhằm bảo vệ uy tín, thu hút đầu tư, góp phần phát triển nền kinh tế tư nhân quốc gia minh bạch và bền vững.

Quy định chặt chẽ từ pháp luật trong nước đến chuẩn mực quốc tế

Doanh nghiệp, tổ chức khu vực ngoài nhà nước không phải là cơ quan quyền lực nhà nước, tổ chức chính trị, tổ chức chính trị - xã hội, đơn vị vũ trang nhân dân, đơn vị sự nghiệp công lập, doanh nghiệp nhà nước và tổ chức, đơn vị khác do Nhà nước thành lập, đầu tư cơ sở vật chất, cấp phát toàn bộ hoặc một phần kinh phí hoạt động hoặc do Nhà nước trực tiếp quản lý hoặc tham gia quản lý nhằm phục vụ nhu cầu phát triển chung, thiết yếu của Nhà nước và xã hội.

Phòng, chống tham nhũng (PCTN) trong doanh nghiệp, tổ chức khu vực ngoài nhà nước là hoạt động của cơ quan, tổ chức, cá nhân nhằm phát hiện, ngăn ngừa, loại bỏ nguyên nhân, điều kiện phát sinh tham nhũng trong doanh nghiệp, tổ chức này; phát hiện, xử lý hành vi tham nhũng theo quy định của pháp luật và giảm thiểu tác hại do tham nhũng gây ra.

Luật PCTN năm 2018 của Việt Nam quy định cụ thể về PCTN trong doanh nghiệp, tổ chức khu vực ngoài nhà nước. Cụ thể là, xây dựng văn hóa kinh doanh lành mạnh thông qua việc ban hành quy tắc đạo đức kinh doanh, quy tắc đạo đức nghề nghiệp đối với người lao động, thành viên, hội viên; ban hành, thực hiện quy tắc ứng xử; cơ chế kiểm soát nội bộ nhằm phòng ngừa xung đột lợi ích, ngăn chặn hành vi tham nhũng và xây dựng văn hóa kinh doanh lành mạnh, không tham nhũng. Cùng với đó, việc áp dụng Luật PCTN đối với doanh nghiệp, tổ chức khu vực ngoài nhà nước gồm 03 nội dung chính: (i) Áp dụng các biện pháp PCTN trong doanh nghiệp, tổ chức khu vực ngoài nhà nước; (ii) Thanh tra việc thực hiện pháp luật về PCTN đối với doanh nghiệp, tổ chức khu vực ngoài nhà nước; và (iii) Phát hiện, xử lý tham nhũng trong doanh nghiệp, tổ chức khu vực ngoài nhà nước.

Theo quy định của Luật PCTN, công ty đại chúng, tổ chức tín dụng và tổ chức xã hội phải thực hiện các biện pháp công khai, minh bạch tổ chức và hoạt động; kiểm soát xung đột lợi ích, chế độ trách nhiệm của người đứng đầu. Các doanh nghiệp, hiệp hội doanh nghiệp, hiệp hội ngành nghề, tổ chức xã hội, tổ chức xã hội - nghề nghiệp là nhóm đối tượng được khuyến nghị, khuyến khích áp dụng quy định pháp luật về PCTN. Luật PCTN không quy định bắt buộc doanh nghiệp, hợp tác xã, tổ chức cá nhân khác phải áp dụng các biện pháp phòng ngừa tham nhũng như công ty đại chúng, tổ chức tín dụng, tổ chức xã hội nhưng phải xây dựng quy tắc ứng xử, đạo đức nghề nghiệp, đạo đức kinh doanh, cơ chế kiểm soát nội bộ nhằm phòng ngừa tham nhũng. Ngoài ra, hiệp hội doanh nghiệp, hiệp hội ngành nghề giám sát việc chấp hành pháp luật PCTN của các thành viên, hội viên.

Bên cạnh quy định của Luật PCTN, các doanh nghiệp, tổ chức khu vực ngoài nhà nước còn phải tham gia thực thi các cam kết quốc tế liên quan của Việt Nam trong vai trò là thành viên Công ước Liên hiệp Quốc về chống tham nhũng (UNCAC) năm 2003, Hiệp định Đối tác toàn diện và tiến bộ xuyên Thái Bình Dương (CPTPP) năm 2018; Hiệp định thương mại tự do giữa Việt Nam và Liên minh Châu Âu- EU (EVFTA) năm 2016..., trong đó các quốc gia thành viên cùng với Việt Nam đều cam kết PCTN thông qua việc ngăn ngừa tham nhũng trong thương mại và đầu tư, thúc đẩy minh bạch trong các giao dịch công, bảo vệ người tố cáo và tăng cường hợp tác quốc tế để phát hiện, xử lý tham nhũng.

Các doanh nghiệp Việt Nam xác định trong bối cảnh toàn cầu hóa, việc tuân thủ các tiêu chuẩn quốc tế về PCTN không chỉ là yêu cầu pháp lý mà còn là yếu tố sống còn. (Ảnh minh họa: ShutterStock)

“Không vùng cấm” trong nhận diện, xử lý tham nhũng khu vực doanh nghiệp

Theo Báo cáo về công tác phòng, chống tham nhũng (PCTNTC) năm 2024 của Thanh tra Chính phủ trình bày trước Quốc hội, các bộ, ngành, địa phương, các cơ quan có chức năng PCTNTC đã tổ chức thực hiện quyết liệt, đồng bộ nhiều giải pháp, đạt nhiều kết quả quan trọng. Tuy nhiên, tình trạng tham nhũng, tiêu cực trên một số lĩnh vực vẫn còn nghiêm trọng, diễn biến phức tạp, nổi lên là các sai phạm lớn ở một số lĩnh vực như: quy hoạch, xây dựng, năng lượng, đấu thầu, quản lý tài sản công, quản lý, sử dụng đất đai, khai thác tài nguyên, khoáng sản...

Từ thực tế những vụ việc vi phạm đã được phản ánh trong thời gian qua, có thể nhận diện các hành vi tham nhũng trong doanh nghiệp chủ yếu là: nâng cao giá trị hợp đồng, nâng giá trị thực của sản phẩm để hưởng chênh lệch; lợi dụng chủ trương cổ phần hóa doanh nghiệp, những sơ hở trong quá trình định giá, thoái vốn để tham nhũng; lợi dụng chức vụ, quyền hạn chi tiêu, giải ngân sai quy định; lập các công ty con, dựa vào vị trí, quan hệ trong các doanh nghiệp để trục lợi; lợi dụng quyền hạn để sử dụng ngân quỹ của doanh nghiệp trái quy định hoặc thực hiện các hoạt động đầu tư ra ngoài ngành, dẫn đến thất thoát tài sản và có dấu hiệu trục lợi, tham nhũng.

Đối với khu vực ngoài nhà nước, các doanh nghiệp cần phải tuân thủ đầy đủ quy định pháp luật về PCTN, minh bạch tài chính, trách nhiệm giải trình, các biện pháp chế tài nghiêm minh đối với vi phạm không chỉ dừng lại ở mức độ xử phạt tài chính mà cần phải có những chế tài mạnh mẽ hơn như đình chỉ hoạt động kinh doanh, tước giấy phép kinh doanh hoặc truy tố hình sự đối với hành vi tham nhũng, hối lộ, biển thủ và gian lận tài chính có thể gây thiệt hại nghiêm trọng cho nền kinh tế và xã hội. Việc áp dụng các biện pháp thể hiện rằng pháp luật không có vùng cấm, mọi hành vi vi phạm sẽ phải chịu trách nhiệm trước pháp luật.

Các doanh nghiệp khu vực ngoài nhà nước cần nhận thức đầy đủ về việc không chỉ những người trực tiếp tham gia vào hành vi vi phạm mà cả người đứng đầu, ban lãnh đạo cũng phải chịu trách nhiệm nếu không thực hiện đúng chức năng giám sát và kiểm soát nội bộ. Từ đó, doanh nghiệp cần có sự thay đổi trong phương thức quản trị doanh nghiệp, bao gồm tăng cường các biện pháp kiểm soát nội bộ và tạo dựng văn hóa doanh nghiệp liêm chính, minh bạch.

Tăng cường PCTN khu vực ngoài nhà nước trong kỷ nguyên mới, hội nhập sâu rộng

Các biện pháp PNTN theo quy định pháp luật Việt Nam về cơ bản hiện đang tương thích với các biện pháp PNTN theo UNCAC. Các kết quả từ Chỉ số Cảm nhận Tham nhũng (CPI), Phong vũ biểu tham nhũng toàn cầu (GCB) và Báo cáo PAPI cho thấy Việt Nam đã có những thành công và còn dư địa để nâng cao hiệu quả hoạt động PCTN. Đơn cử, ngày 15/4/2025, Chỉ số Hiệu quả quản trị và hành chính công cấp tỉnh năm 2024 (gọi tắt là Chỉ số PAPI 2024) – kết quả khảo sát do Chương trình Phát triển Liên hợp quốc (UNDP) tại Việt Nam công bố – cho thấy chính quyền các cấp của Việt Nam đã đạt được những bước tiến tích cực trong công tác quản trị địa phương và cung ứng dịch vụ công cho người dân và doanh nghiệp.

Chiến lược quốc gia PCTN, tiêu cực đến năm 2030 của Việt Nam xác định rõ quan điểm “Tích cực, chủ động hợp tác quốc tế và tiếp thu có chọn lọc kinh nghiệm tốt về PCTN”; đồng thời đặt mục tiêu “ Tăng cường hợp tác quốc tế trong PCTN gắn với thực thi Công ước Liên hợp quốc về chống tham nhũng”. Đồng thời, Chiến lược đề ra các giải pháp trọng tâm như: Ký kết mới điều ước quốc tế, thỏa thuận quốc tế hoặc tham gia các khuôn khổ hợp tác quốc tế khác có liên quan nhằm đáp ứng yêu cầu thực tiễn của Việt Nam trong PCTN, tiếp thu kinh nghiệm quốc tế về tố tụng tư pháp, tương trợ tư pháp đáp ứng yêu cầu trong giải quyết các vụ việc, vụ án tham nhũng có yếu tố nước ngoài; tăng cường nâng cao hiệu quả hợp tác quốc tế về PCTN, nhất là trong phối hợp, chia sẻ thông tin, thực hiện các biện pháp ngăn chặn nhằm thu hồi tài sản bị tẩu tán hoặc truy bắt tội phạm tham nhũng bỏ trốn ra nước ngoài.

Chiến lược cũng nêu rõ giải pháp nâng cao hiệu quả thực thi UNCAC và sự tham gia của Việt Nam vào các hoạt động hợp tác trong khuôn khổ UNCAC theo hướng tích cực, chủ động, thực chất, hiệu quả, đáp ứng yêu cầu thực tiễn của Việt Nam trong PCTN; cùng với thúc đẩy hợp tác kỹ thuật, đào tạo, bồi dưỡng đội ngũ cán bộ về PCTN với các đối tác, tổ chức quốc tế; nghiên cứu, tiếp thu có chọn lọc kinh nghiệm quốc tế về PCTN phù hợp với thực tiễn của Việt Nam.

Đáng chú ý, Công ước Liên hợp quốc về Chống tham nhũng (UNCAC), Hiệp ước Toàn cầu Liên hợp quốc (The UN Compact) mà Việt Nam và nhiều quốc gia khác đã tham gia về phát triển kinh doanh bền vững đã bổ sung Nguyên tắc thứ 10- “Các doanh nghiệp cần nỗ lực để chống tham nhũng dưới mọi hình thức, bao gồm cả vòi vĩnh và hối lộ”. Mặc dù được nêu ra với tính chất là chuẩn mực tối thiểu, tuy nhiên nguyên tắc này cũng đặt ra thách thức không nhỏ đối với nhiều quốc gia trong đó có Việt Nam. Trong bối cảnh đó, Việt Nam cần tham khảo kinh nghiệm của các quốc gia trên thế giới trong việc xây dựng khung pháp lý mạnh mẽ với các biện pháp xử lý nghiêm minh hành vi vi phạm PCTN trong khu vực ngoài nhà nước.

Một số mô hình PCTN quốc tế trong việc thiết lập các hệ thống PCTN hiệu quả cho khu vực ngoài nhà nước có thể kể đến là Luật Phòng chống Hối lộ Ngoại bang (FCPA) của Hoa Kỳ với những yêu cầu nghiêm ngặt đối với các doanh nghiệp trong việc thiết lập và duy trì các cơ chế kiểm soát nội bộ nhằm ngăn ngừa, phát hiện và xử lý hành vi hối lộ; gồm cả doanh nghiệp Hoa Kỳ và công ty đa quốc gia có hoạt động kinh doanh trên lãnh thổ Hoa Kỳ hoặc niêm yết cổ phiếu trên sàn chứng khoán Hoa Kỳ. Chính phủ điện tử và cơ chế công khai minh bạch tài chính mạnh mẽ của Singapore giúp các cơ quan chức năng kịp thời phát hiện những dấu hiệu vi phạm pháp luật không chỉ dựa trên các quy định pháp lý mà còn kết hợp với công nghệ hiện đại và trách nhiệm đạo đức. Ở Hoa Kỳ và Singapore, việc xử lý tham nhũng trong khu vực tư nhân không chỉ là truy tố hình sự mà còn có các biện pháp khác như tịch thu tài sản, phong tỏa tài sản và cấm tham gia kinh doanh đối với cá nhân, tổ chức vi phạm.

Các doanh nghiệp Việt Nam cần xác định trong bối cảnh toàn cầu hóa, việc tuân thủ các tiêu chuẩn quốc tế về PCTN không chỉ là yêu cầu pháp lý mà còn là yếu tố quyết định đến sự tồn tại và phát triển bền vững trên thương trường quốc tế. Khung pháp lý, thể chế hiệu quả và minh bạch sẽ giúp bảo vệ các doanh nghiệp khỏi những rủi ro pháp lý, đồng thời tạo ra sân chơi công bằng và thu hút đầu tư nước ngoài vào Việt Nam. Cụ thể, doanh nghiệp cần chủ động thực hiện các giải pháp và nhiệm vụ trọng tâm nhằm tuân thủ các quy định về PCTN như: Tăng cường minh bạch và trách nhiệm giải trình; Xây dựng và thực hiện cơ chế kiểm soát nội bộ; Áp dụng các biện pháp chế tài nghiêm minh đối với các vi phạm mang tính răn đe và khắc phục triệt để; Ứng dụng công nghệ số trong hoạt động PCTN; Nâng cao vai trò của hiệp hội ngành nghề trong việc bảo vệ đạo đức kinh doanh và PCTN./.

TS. Đồng Thị Kim Thoa - Học viện Tư pháp, Bộ Tư pháp
Ths. Đỗ Thùy Trang - Báo Pháp luật Việt Nam, Bộ Tư pháp