Từ ngàn xưa, văn hóa Việt Nam đắp xây trên nền đạo học phương Đông, nơi người thầy không chỉ truyền chữ mà còn truyền đạo, nơi “tôn sư trọng đạo” trở thành gốc rễ của mọi giá trị nhân cách. “Không thầy đố mày làm nên” - câu tục ngữ mộc mạc ấy từng là chân lý sống của bao thế hệ.
Mới đây, tại Trường THCS Đại Kim (Hà Nội), một nam sinh lớp 7 túm tóc, giằng ngã giáo viên chủ nhiệm ngay trong lớp học để giật lại đồ chơi nguy hiểm. Sự việc khiến dư luận hết sức quan tâm và đặt ra nhiều câu hỏi về môi trường học đường hiện tại. Vậy, làm gì để môi trường học đường thực sự an toàn? Thượng tá Đào Trung Hiếu (Tiến sĩ Tội phạm học) đã có những ý kiến trải lòng về vấn đề này.
 |
| Thượng tá, T.S Đào Trung Hiếu (Ảnh: HN). |
Từ ngàn xưa, văn hóa Việt Nam đắp xây trên nền đạo học phương Đông, nơi người thầy không chỉ truyền chữ mà còn truyền đạo, nơi “tôn sư trọng đạo” trở thành gốc rễ của mọi giá trị nhân cách. “Không thầy đố mày làm nên” - câu tục ngữ mộc mạc ấy từng là chân lý sống của bao thế hệ.
Nhưng trong nhịp sống hôm nay, giữa những khẩu hiệu cải cách và phương pháp nhập khẩu từ phương Tây, ta đang chứng kiến một nghịch cảnh: thầy cô giáo - biểu tượng nghiêm cẩn và đạo mạo - lại trở nên e dè trước học trò; học sinh - lẽ ra phải được uốn nắn trong kỷ cương - nay nhiều em được nuông chiều như “cành vàng lá ngọc”, dễ buông tuồng vô lễ.
Đây không chỉ là sự lệch pha giữa kỳ vọng và thực tế, mà còn là khủng hoảng giá trị có căn nguyên sâu xa từ chính sách, văn hóa và tâm lý xã hội.
Cội nguồn của nghịch lý
Những năm gần đây, giáo dục Việt Nam chuyển mạnh sang mô hình “lấy người học làm trung tâm”, khuyến khích phản biện, đề cao quyền cá nhân.
Trên nguyên tắc, đây là hướng đi tiến bộ, tiệm cận chuẩn mực quốc tế.
Nhưng ở một xã hội vốn xây nền trên “đạo” chứ không chỉ “luật”, sự chuyển đổi ấy khi thiếu đồng bộ dễ tạo ra hệ lụy.
Học sinh được trao quyền nhưng không được hướng dẫn trách nhiệm; phụ huynh đòi hỏi quyền lợi nhưng ít đồng hành; nhà trường gánh áp lực thi đua, thành tích, quy định phức tạp; và người thầy đứng giữa vòng xoáy đó, nhiều khi chỉ còn biết “thủ thế” để bảo toàn danh dự nghề nghiệp.
Ở phương Tây, “học sinh trung tâm” vận hành dựa trên luật lệ minh bạch, trách nhiệm cá nhân rõ ràng.
Ở phương Đông, tâm lý cộng đồng và truyền thống “khoan dung theo tình” khiến việc trao quyền dễ bị hiểu lệch thành “thả nổi”.
Thế nên, thay vì hình thành những công dân tự lập, tự trọng, chúng ta lại nuôi dưỡng những “tiểu hoàng đế” trong lớp học.
Vị thế người thầy - từ đỉnh cao tôn kính đến đường biên mong manh
Người thầy của quá khứ bước lên bục giảng với “quyền uy đạo đức” mà không cần thứ gì khác. Còn người thầy hôm nay đứng trước lớp với hàng chục chiếc điện thoại chĩa về mình, một câu nói, một ánh nhìn, một cử chỉ... cũng có thể bị ghi hình, cắt ghép, bêu rếu, rồi thì đơn thư kiện cáo đến từ phụ huynh, báo chí - mạng xã hội vào cuộc, thanh tra kiểm tra... gây náo loạn nhà trường.
 |
| Cô giáo Trường THCS Đại Kim (phường Định Công, Hà Nội) bị một học sinh lớp 7 kéo tóc, xô ngã. Ảnh: Trích xuất từ camera. |
Uy tín không còn tự nhiên mà có, mà phải được “bảo chứng” bằng quy định pháp lý, truyền thông, công luận.
Đằng sau chiếc bảng đen, không ít giáo viên co mình trong chiếc vỏ an toàn, ngại nghiêm khắc vì sợ tai tiếng, ngại phê bình vì sợ kiện cáo.
Hệ quả là lớp học mất dần tính kỷ cương, học trò mất đi điểm tựa đạo đức - điều từng làm nên phẩm chất của những thế hệ trưởng thành.
Hệ lụy xã hội
Sự đảo ngược vị thế ấy không chỉ dừng lại ở những biểu hiện vô lễ trong lớp học. Nó len lỏi vào đời sống xã hội, nơi những đứa trẻ lớn lên mà thiếu tôn trọng người dạy dỗ mình cũng khó biết tôn trọng luật lệ, cộng đồng.
Theo báo cáo của Viện Khoa học Giáo dục Việt Nam năm 2023, tỷ lệ học sinh có hành vi bạo lực, xúc phạm giáo viên tăng so với thập niên trước - một con số đáng báo động.
Nếu không kịp thời chấn chỉnh, ta sẽ phải đối diện với một thế hệ công dân “giỏi công nghệ nhưng mù lễ nghĩa”, biết quyền nhưng không biết trách nhiệm.
Khai mở lối thoát - những kiến nghị cần thiết
Khôi phục “hợp đồng văn hóa” giữa nhà trường - phụ huynh - học sinh: Nhà trường cần công khai bộ quy tắc ứng xử, cơ chế thưởng - phạt minh bạch, đồng thời gắn trách nhiệm phụ huynh với hành vi của con em mình.
Không thể chỉ trao quyền cho học sinh mà không đặt ra chế tài song hành. Giáo dục đạo đức phải hiện đại hóa về phương pháp nhưng vẫn giữ cốt lõi phương Đông, khơi dậy tinh thần tôn trọng cộng đồng, tự trọng cá nhân, hài hòa lợi ích.
Có thể học hỏi phương Tây về kỹ thuật, nhưng nội dung cần “chưng cất” từ truyền thống Việt Nam.
Nâng vị thế người thầy bằng chính sách và truyền thông
Chính sách phải bảo vệ giáo viên trước hành vi xúc phạm, bạo lực; truyền thông phải tôn vinh hình mẫu nhà giáo công tâm, nghiêm khắc, công bằng.
Cần chấm dứt xu hướng “đẩy lỗi về phía giáo viên” mỗi khi xảy ra sự cố, thay vào đó là chia sẻ trách nhiệm.
Trang bị kỹ năng tâm lý - pháp lý cho giáo viên:
Giáo viên cần được đào tạo về quản lý xung đột, kỹ năng truyền thông, kiến thức pháp lý để tự bảo vệ mình, đồng thời ứng xử khéo léo với học sinh và phụ huynh.
Tìm lại linh hồn của giáo dục
Giáo dục không chỉ là “truyền đạt tri thức” mà là “kiến tạo con người”. Thầy cô không chỉ là người trao truyền tri thức, mà còn phải ươm mầm nhân cách.
Muốn thế, chúng ta không thể chỉ cải cách ở bề mặt phương pháp hay nhập khẩu mô hình ngoại lai, mà phải bắt đầu từ triết lý: người học là trung tâm nhưng người thầy là điểm tựa.
Khi đạo học phương Đông được hiện đại hóa đúng cách, hòa quyện cùng kỹ năng và quản trị phương Tây, chúng ta mới khôi phục được kỷ cương học đường mà vẫn gìn giữ nhân văn.
Đó là con đường duy nhất để nuôi dưỡng những thế hệ vừa tự do sáng tạo, vừa biết lễ nghĩa, để “người thầy” và “người trò” cùng đồng hành trong một không gian tôn trọng, trách nhiệm và nhân ái.
