Nghề điêu khắc than đá Quảng Ninh - một giá trị văn hóa độc đáo cần được bảo tồn

Thợ điêu khắc than đá tại Quảng Ninh.

Di sản văn hóa trăm năm

Cùng với ngành công nghiệp than, Quảng Ninh là một trong những nơi giai cấp công nhân Việt Nam hình thành sớm nhất, đông nhất và có những đóng góp tích cực vào cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc. Công nhân than Quảng Ninh chính là chủ thể sáng tạo ban đầu của nghề điêu khắc than đá.

Ông Nguyễn Đức Thuận - một thợ nguội khéo tay, làm việc ở mỏ Mông Dương, đã chế tác sản phẩm đầu tiên là chiếc tẩu hút thuốc lào từ mẩu than đá. Sự xuất hiện nghề, việc hành nghề ban đầu có sự khuyến khích, tạo điều kiện của chủ mỏ người Pháp. Một số sản phẩm tạo tác như Mô hình sa bàn mỏ Mông Dương, đã được người Pháp mang về chính quốc dự triển lãm, nhận được giải thưởng của Chính phủ Pháp.

Tính đến thời điểm hiện nay, nghề điêu khắc than đá Quảng Ninh đã tồn tại được trên 70 năm. Ban đầu, chỉ có một số hộ dân làm nghề, sau đó có sự phát triển hơn trên cơ sở nguồn nguyên liệu than đá tại chỗ, sẵn có của địa phương. Giai đoạn trước đổi mới, Hợp tác xã Mỹ nghệ Quảng Ninh (trực thuộc Ty Văn hóa - Thông tin Quảng Ninh) đã được thành lập, tập trung hàng trăm nhân công, sản xuất các sản phẩm từ than đá, thậm chí còn xuất khẩu hàng hóa bán ra nước ngoài.

Chị Nguyễn Thị Thanh Bình tỉ mẩn điêu khắc cho sản phẩm làm bằng than đá.

Sau năm 1986, Hợp tác xã sản xuất, kinh doanh không có hiệu quả, sáp nhập với Công ty Nhiếp ảnh rồi giải thể. Mặc dù nghề điêu khắc than đá vẫn được một số người thợ tâm huyết duy trì, nhưng gặp phải một số khó khăn trong việc truyền nghề, mở rộng sản xuất và quảng bá sản phẩm, đứng trước nguy cơ mai một theo thời gian. Hiện nay, còn một số ít hộ gia đình vẫn tiếp tục theo nghề, chủ yếu tập trung trên hai địa bàn là khu vực Hạ Long và Cẩm Phả.

“Thổi hồn” vào những hòn than

Nằm sâu trong ngõ nhỏ cách Quốc lộ 18A khoảng 100m, thuộc khu 8, phường Hạ Long (Quảng Ninh), xưởng điêu khắc than đá mỹ nghệ rộng hơn 30m2 của gia đình vợ chồng anh Nguyễn Tuấn Quyết (52 tuổi, cháu nội của người thợ đầu tiên Nguyễn Đức Thuận) và chị Nguyễn Thị Thanh Bình, hàng ngày vẫn vang lên tiếng cưa, tiếng mài đục, xen lẫn tiếng cười nói của người thợ. Qua bàn tay của nghệ nhân đất mỏ, những hòn than xù xì thô giáp đã trở thành các tác phẩm nghệ thuật có giá trị, làm nên những sản phẩm mỹ nghệ độc đáo.

Anh Nguyễn Tuấn Quyết tỉ mẩn điêu khắc cho sản phẩm làm bằng than đá.

Anh Quyết cho biết, điêu khắc than đá là nghề gia truyền của gia đình, anh là đời thứ ba theo được nghề. Biết nghề này độc hại, vất vả, nhưng đây là nghề cha, ông để lại và nó cũng đã gắn bó với anh từ thời thơ ấu nên anh quyết tâm gắn bó, gìn giữ nghề. Ông nội anh Quyết, cụ Nguyễn Đức Thuận vốn là một trong những thợ nguội lành nghề của Nhà máy cơ khí Cẩm Phả. Nhờ khéo tay, cụ đã được chủ mỏ người Pháp trưng dụng làm thợ điêu khắc than đá. Sản phẩm do cụ làm ra được chủ mỏ đưa về Pháp triển lãm. Bố đẻ anh Quyết là nhà điêu khắc Nguyễn Tuấn Lợi, người đã từng được giao phụ trách kỹ thuật nhiều năm tại Công ty Mỹ nghệ - Mỹ thuật Quảng Ninh và có nhiều tác phẩm than đá được tỉnh Quảng Ninh dùng làm quà tặng cho các quan khách trong nước và quốc tế, như tượng lãnh tụ Hồ Chí Minh, Lênin, Mao Trạch Đông, tranh than đá vịnh Hạ Long...

Trải qua gần 40 năm theo đuổi nghề chế tác than đá mỹ nghệ, anh Quyết cho rằng đây là nghề đặc biệt với những sản phẩm đặc biệt, có thể nói là “độc nhất vô nhị”. Than đá có tính chất khác với đá, gỗ, kim loại; than không có độ mềm, dẻo dai như gỗ; không có độ cứng chắc, bền vững như đá; cũng không có đặc điểm nóng chảy, đông đặc như kim loại. Với tính chất cứng và giòn của than đá, việc điêu khắc đòi hỏi sự cẩn thận, khéo léo, tỉ mỉ của người thợ thủ công, đặc biệt phải là loại than phù hợp (già than, than không có vỉa, không lẫn sít, không giòn), chỉ có ở mỏ than Cao Sơn, Đèo Nai hoặc Cọc 6 của Quảng Ninh. Để tạo ra những tác phẩm than đá mỹ nghệ là cả một quá trình sáng tạo, tỉ mỉ, khéo léo của đôi bàn tay để những hòn than đen nhánh không chỉ có hình dạng mới, mà còn được người thợ thổi hồn vào tác phẩm nghệ thuật.

Tác phẩm điêu khắc bằng than đá, cột cờ Đảo Trần, Cô Tô, Quảng Ninh.

Thấu hiểu vẻ đẹp rất riêng của nguyên liệu được coi là vàng đen của Tổ quốc, hiện, vợ chồng anh Quyết tiếp tục duy trì hàng chục mẫu mã sản phẩm than đá mỹ nghệ, như: Thuyền buồm, hòn Trống Mái, lọ hoa, các con thú bằng than...Đặc biệt là vịnh Hạ Long trên than đá, bức tranh trở thành thương hiệu riêng của gia đình. Đây cũng là tác phẩm của anh Quyết đã được công nhận là sản phẩm Tinh hoa làng nghề Việt Nam năm 2008.

Làm quen với điêu khắc than đá từ bé, biết rằng sẽ bụi bẩn, độc hại, thu nhập không cao, nhưng duyên nợ gắn anh với nghề. “Làm ra một tác phẩm điêu khắc thì đơn giản, người có chút tay nghề có thể làm. Nhưng để sản phẩm mang cái hồn thì không chỉ ngày một ngày hai là làm được. Nó đòi hỏi người thợ phải kiên trì, tỉ mỉ, biến những hòn than vô tri vô giác thành sản phẩm đầy tính nghệ thuật, có hồn”, anh Quyết chia sẻ.

Tác phẩm điêu khắc bằng than đá, lọ lục bình.

Theo anh Quyết, than dùng để chế tác phải là loại khối lớn có chất lượng tốt, độ đen đặc, bề mặt không có đường vân, mạch đứt gãy xuyên ngang dọc, được mua trực tiếp tại khai trường hoặc thương lái. Sau đó, người thợ sẽ xẻ than thành từng khối theo yêu cầu, hình dạng và kích cỡ chế tác. Công đoạn tiếp theo là dựa vào hình dạng khối than mà căn hình, tạo hình trên bề mặt, rồi đục đẽo, gọt tỉa thành các hình thù. Cuối cùng là công đoạn đánh giấy ráp và mài bóng sản phẩm, khâu khó nhất là căn chỉnh tạo hình trên bề mặt than bởi nếu không khéo thì sẽ bị sứt, vỡ hoặc lệch hình.

Lấy chồng được hơn 20 năm là từng đó thời gian chị Nguyễn Thị Thanh Bình theo nghề của nhà chồng. Cái nghề lúc nào cũng nhem nhuốc bởi bụi than. Từ người chưa từng tiếp xúc và am hiểu về than đá, hiện chị Bình đã trở thành người sát cánh cùng chồng. Công việc chính của chị là đánh bóng cho sản phẩm. Mỗi sản phẩm mất hàng tiếng đồng hồ để dùng giấy ráp đánh và mài bóng. Bản chất than đã có độ bóng tự nhiên, công đoạn đánh bóng sẽ giúp làm mịn, làm rõ đường nét và trả lại độ bóng vốn có cho từng sản phẩm.

Du khách nước ngoài đến tham quan và mua sản phẩm điêu khắc than đá tại Xưởng mỹ nghệ than đá Quyết Bình.

Chị Bình cho biết: “để làm ra một sản phẩm có thể mất một ngày cho đến cả tháng, tùy thuộc vào mỗi sản phẩm. Sản phẩm than đá mỹ nghệ có giá cả khá đa dạng, từ vài chục, vài trăm nghìn (chiếc thuyền buồm, hòn gà chọi…), đến hàng chục, hàng trăm triệu đồng (đôi lục bình, mặt trống đồng…) tùy kích cỡ và độ tinh xảo. Sản phẩm được sản xuất, bán, có mặt trên thị trường, bao gồm đồ gia dụng, đồ lưu niệm, các sản phẩm văn hóa tại các khu du lịch, dịch vụ trên địa bàn tỉnh hoặc ở một số cửa hàng tại gia đình của người chế tác. Những sản phẩm này chủ yếu bán cho khách du lịch và các cơ quan trên địa bàn tỉnh mua để làm quà tặng”.

Chất liệu than đá đã ghi dấu ấn sáng tạo của nhiều nghệ sĩ điêu khắc như Tâm Nhâm, Tuấn Lợi, Văn Vượng... Thậm chí nghệ sĩ Tâm Nhâm còn được ghi vào sách kỷ lục Guinness là người có nhiều tượng danh họa Pablo Picasso bằng than đá nhất. Sản phẩm than đá mỹ nghệ không chỉ nổi tiếng trên khắp cả nước, mà còn ghi dấu ấn đối với nhiều du khách quốc tế như Nhật Bản, Trung Quốc, Hàn Quốc, Đức, Pháp… Tuy nhiên hiện nay, nghề truyền thống với những sản phẩm “độc nhất vô nhị” của vùng than Quảng Ninh đang đứng trước nguy cơ mai một.

Thợ điêu khắc than đá tại xưởng mỹ nghệ than đá Quyết Bình.

Nỗi lo nghề bị thất truyền

Theo anh Quyết, điều lo ngại nhất chính là không có thế hệ kế thừa nghề. Làm than đá rất bụi bặm, vất vả, các công đoạn tốn rất nhiều thời gian và đòi hỏi sự tỉ mỉ cao nên nhiều bạn trẻ cho rằng không phù hợp. Cũng đã từng có nhiều bạn trẻ đến nhà học việc nhưng đều bỏ dở giữa chừng. Hiện nay, ngoài vợ chồng anh Quyết thì người con gái và con rể của anh cũng đang cố gắng học và làm nghề tại xưởng của gia đình.

Không chỉ vướng trong việc tìm nhân lực, nguồn cung nguyên liệu để chế tác cũng đặt ra cho những người làm nghề những bài toán khó. Hiện nay, xưởng vẫn chưa thể tự chủ trong việc nhập than đủ điều kiện điêu khắc, nên nhiều khi không dám nhận những đơn đặt hàng lớn.

Xưởng mỹ nghệ than đá Quyết Bình cũng như một số ít xưởng chế tác than đá còn giữ được lửa nghề trên địa bàn tỉnh Quảng Ninh mong các cấp chính quyền tiếp tục quan tâm hỗ trợ, có thêm chính sách để xưởng có thể mở rộng, thu hút học viên, có thêm điểm quảng bá, giới thiệu sản phẩm và đẩy mạnh sản xuất, phát triển kinh tế, quyết tâm gìn giữ một nghề thủ công vô cùng độc đáo của vùng đất mỏ Quảng Ninh.