Không hình sự hóa: Từ tư duy “quản lý” sang tư duy “đồng hành”

Ngày 17/5, khi phần lớn người dân đang tận hưởng ngày cuối tuần, Quốc hội khóa XV đã làm việc khẩn trương và thông qua Nghị quyết 198/2025/QH15 - một văn kiện có ý nghĩa đặc biệt: triển khai tinh thần cải cách từ Nghị quyết 68-NQ/TW của Bộ Chính trị, với trọng tâm là phát triển khu vực kinh tế tư nhân và bảo đảm môi trường pháp lý an toàn cho doanh nghiệp.

Luật sư Trương Anh Tú - Chủ tịch TAT Law Firm .

Đằng sau những câu chữ chặt chẽ và quyết sách đúng đắn đó là một thông điệp mạnh mẽ: doanh nhân không thể bị hình sự hóa chỉ vì thủ tục hành chính chưa hoàn tất.

Và doanh nghiệp - nếu có thiện chí khắc phục - phải được nhìn nhận bằng tư duy pháp quyền tiến bộ, thay vì đưa ngay vào diện hình sự.

Được ban hành ngày 4/5/2025, Nghị quyết 68-NQ/TW là văn kiện đầu tiên xác lập nguyên tắc: đối với các sai phạm dân sự, kinh tế - phải ưu tiên xử lý bằng biện pháp dân sự, kinh tế, hành chính trước; tránh hình sự hóa các quan hệ thuần túy.

Tinh thần này rất đúng thời điểm. Sau đại dịch và những biến động kinh tế toàn cầu, nhiều doanh nghiệp đang gồng mình vượt khó.

Việc hình sự hóa không chỉ gây tổn thất về danh dự - mà còn phá hủy môi trường đầu tư, làm rạn nứt niềm tin giữa doanh nghiệp và hệ thống công quyền.

Tôi đã từng chứng kiến điều đó, không phải qua báo chí, mà ngay trong một phiên toà tại một tỉnh Đông Nam Bộ.

Tháng 4/2025, một thân chủ của tôi - một doanh nhân bất động sản - bị truy cứu về tội “lừa dối khách hàng” chỉ vì dự án chưa hoàn tất một vài thủ tục trong chuỗi 9 bước pháp lý.

Dự án có vốn, có đất, có khách hàng, nhưng lại bị đình lại vì chờ “xin ý kiến” từ một đơn vị quản lý và thế là doanh nhân trở thành bị cáo.

Nhưng kể từ nay, mọi chuyện đã thay đổi. Chỉ hơn 10 ngày sau khi “Nghị quyết 68” ra đời, Quốc hội đã thể hiện sự đồng hành rõ rệt bằng việc thông qua “Nghị quyết 198” - một văn kiện không chỉ hỗ trợ phát triển kinh tế tư nhân, mà còn xác lập các nguyên tắc xử lý vi phạm trong môi trường kinh doanh.

Nghị quyết Quốc hội nêu rõ: phân định trách nhiệm hành chính, dân sự, hình sự một cách rõ ràng, bảo đảm quyền kinh doanh hợp pháp của doanh nghiệp, bảo vệ doanh nhân chân chính khỏi các nguy cơ hình sự hóa.

Nghị quyết này còn yêu cầu sửa đổi các luật liên quan (Bộ luật Hình sự, Luật Thanh tra, Luật Đầu tư…) để hiện thực hóa tinh thần “không hình sự hóa” vào hệ thống pháp luật.

Đồng thời, thúc đẩy quy trình xử lý hành vi vi phạm theo hướng khắc phục hậu quả kinh tế trước khi xem xét trách nhiệm hình sự - một nguyên tắc nhân đạo và tiến bộ đã được nhiều quốc gia áp dụng thành công. Không ai bỏ vốn, bỏ công, theo đuổi thủ tục suốt hàng chục năm để mong đối diện một phiên tòa.

Không ai khởi nghiệp để rồi bị gán ghép những tội danh hình sự từ những khiếm khuyết của chính hệ thống hành chính - tư pháp.

Nhưng khi hành lang pháp lý chưa hoàn thiện, quy trình chưa rõ ràng, thì nguy cơ “bị làm sai khi đang làm đúng” vẫn hiện hữu.

Câu hỏi đặt ra là: Chúng ta muốn bảo vệ doanh nghiệp hay đẩy họ ra khỏi cuộc chơi? Nếu sự rối rắm trong quy trình trở thành “cái bẫy” khiến doanh nhân dễ dàng bị truy cứu, thì nền kinh tế sẽ không có nổi một đội ngũ tư nhân đủ mạnh để gánh vác vai trò động lực của nền kinh tế.

Để nghị quyết đi vào đời sống, điều cần thiết không chỉ là tinh thần cải cách, mà là những bước đi cụ thể, nhất quán và hợp lý.

Trước hết, cần rà soát lại các quy định pháp luật về đầu tư, thuế, đất đai, xử phạt hành chính… để phân biệt rõ đâu là sai sót trong kinh doanh, đâu là hành vi vi phạm có tính chất hình sự - tránh nhập nhằng gây rủi ro không đáng có.

Song song với đó, việc xây dựng một hướng dẫn liên ngành - giữa Tòa án, Viện Kiểm sát, Bộ Công an, Bộ Tư pháp - nhằm thống nhất cách tiếp cận trong những trường hợp có nhiều cách hiểu khác nhau sẽ giúp giảm thiểu lo lắng cho doanh nghiệp và tạo sự an tâm cho cơ quan thực thi.

Cán bộ pháp luật, đặc biệt trong lĩnh vực kinh tế - đầu tư, cũng cần được hỗ trợ cập nhật kiến thức thường xuyên. Việc đánh giá một hành vi nên được đặt trong tổng thể hoàn cảnh, thiện chí và tác động thực tế – thay vì chỉ căn cứ vào điều khoản pháp lý một cách cứng nhắc.

Nếu có thể, việc rà soát lại một số vụ việc đã xử lý trước đây - dưới góc nhìn thực tiễn - cũng là cách để tinh chỉnh chính sách, làm rõ ranh giới cần thiết giữa xử lý hành chính và truy cứu hình sự.

Hai nghị quyết - một từ Trung ương, một từ Quốc hội - không chỉ mở ra định hướng pháp lý mới, mà còn thể hiện sự thấu hiểu đối với cộng đồng doanh nghiệp.

Khi luật pháp đồng hành, khi cán bộ pháp lý đủ tinh tế để phân biệt sai sót với phạm tội, thì đó cũng là lúc niềm tin và động lực phát triển được khơi dậy mạnh mẽ.