Con nghê đã trở nên rất đỗi thân quen trong đời sống tinh thần người Việt. Con Nghê hiện hữu trên các kiến trúc cung đình thời Lý – Trần, trên đình chùa thời Lê, trên bàn thờ tư gia của nhiều gia đình người Việt ngay trong giai đoạn hiện tại.
Ngoài ra, nguời ta cũng bắt gặp những con nghê ở trên các cổng làng, cổng xóm có khi cũng ở ngay trên cổng nhà, cổng chùa, trên lan can tay vịn các dinh thự, cung điện.Tuy nhiên, không phải ai cũng biết về nguồn gốc cũng như ý nghĩa của những chú Nghê này.
Theo truyền thuyết thì trong đời sống của người dân Việt, hai con thú được coi như những người bạn thân thiết, gần gũi và quan trọng nhất là con trâu và con chó. Trâu để cầy ruộng, giúp sản xuất lúa gạo, chó để giữ nhà, phòng kẻ gian, phòng thú dữ.
Đời sống thực tế đã có chó giữ nhà, nên để bầy trước điện thờ, hay bàn thờ tổ tiên, ông cha ta đã dùng ngay hình ảnh con chó đá để thờ với mong muốn để xua đuổi tà ma,con chó đá được hóa linh, và vì linh thiêng như thế nên nó được gọi là con Nghê. Chúng được khắc đẽo với những chi tiết oai vệ, đầu chó, mặt chó đầy những nét oai nghiêm.
 |
| Hình ảnh con Nghê uy nghiêm đứng trước cửa miếu. |
Ở làng quê miền Bắc Việt Nam, trước cổng làng bao giờ cũng có một con chó đá để bảo vệ cả làng, trước cổng đình bao giờ cũng có chó đá, và trước cổng nhà hay ở ngoài đầu hồi, ngoài cửa nhà cũng thường có chó đá ngồi trước canh giữ cho gia chủ.
Những con chó đá này hình dạng thay đổi, cao khoảng từ nửa thước tới một thước, thường là những tảng đá được khắc đẽo rõ ràng oai vệ, nhưng có khi chỉ là một khối đá đặt nghiêng theo dáng một con chó đang ở thế ngồi canh giữ. (Truyện cổ cũng thường nhắc đến chó đá, như chuyện “Cậu học trò và con chó đá”, chuyện “Hai anh em và con chó đá” - Xin đọc: Ôn Như Nguyễn Văn Ngọc, Truyện cổ nước Nam).
 |
| Nghê là một trong những linh vật phổ biến trong không gian tín ngưỡng của người Việt xưa. |
Theo nhà nghiên cứu Trần Hậu Yên Thế (Đại học Mỹ thuật Hà Nội) giải thích rằng: “Nghê là một trong những linh vật phổ biến trong không gian tín ngưỡng của người Việt xưa. Nó xuất hiện từ rất sớm. Trong các văn bia thời Lý lưu giữ được đến nay đã thấy xuất hiện hình tượng con nghê trên đó. Nó tồn tại trong tâm thức của người Việt, thể hiện bàn tay khéo léo cũng như óc sáng tạo của các nghệ nhân Việt Nam. Từ nghiên cứu theo diện hẹp của tôi ở đền Vua Đinh, Vua Lê thì nghê có dạng thức của chó là nhiều nhất. Về cơ bản con nghê có thân hình của chó, đầu sư tử hoặc đầu rồng.
Ở Việt Nam con nghê có hai chức năng cơ bản là sự chào đón với sắc thái hoan hỉ hoặc tạo ra sự thương cảm, cho nên nó rất hiền hòa, không dữ tợn.”
 |
| Con nghê tuy là con vật truyền thuyết được hư cáu từ loài chó nhưng rất gắn bó với người Việt. |
Con nghê tuy là một con vật truyền thuyết được hư cấu từ loài chó nhưng rất gắn bó với người Việt. Những con nghê nhỏ bé phù hợp với vóc dáng, tâm sinh lý của người Việt. Trong hệ thống lăng tẩm, sinh từ, đền miếu của người Việt tuy có nhiều con thú nhưng con nghê trở thành một linh vật thân thiết và trìu mến nhất. Vậy nên con Nghê được nhiều người cho rằng là một linh vật thuần Việt, được sáng tạo để bảo vệ đời sống tâm linh của người Việt.
Vậy con nghê có được coi là linh vật thuần Việt? Với câu hỏi này, TS Đinh Hồng Hải - Viện Nghiên cứu Văn hóa – cho rằng: "Con nghê là linh vật tồn tại liên tục trong suốt dòng chảy văn hóa Việt hàng nghìn năm qua. Thế nhưng, từ khi văn hóa Trung Hoa thâm nhập vào Việt Nam, cộng với yếu tố văn hóa dân gian của người Việt thì những linh vật đang được thờ trong văn hóa bản địa của người Việt như con chó đá đã bị ảnh hưởng bởi các linh vật ngoại lai như sư tử hay kỳ lân và nó cho ra hình tượng con nghê. Vì vậy, không nên gọi nghê là linh vật thuần Việt mà chỉ nên gọi là linh vật Việt. Tuy vậy, từ linh vật thuần Việt gần đây rất hay được báo chí, truyền thông sử dụng để chỉ con nghê”.
 |
| Nên gọi nghê là linh vật Việt chứ không phải là thuần Việt. |
Và trong nghiên cứu về hình ảnh con nghê của mình, TS cũng từng nhấn mạnh về tầm quan trọng của việc tìm hiểu hình tượng linh vật Việt giữa sự du nhập của rất nhiều linh vật ngoại lai như sau: “Sự tăng cường hiểu biết của chúng ta đối với các giá trị, đặc biệt là các giá trị nghệ thuật, của con Nghêlà hết sức cần thiết. Mong rằng, các cơ quan, ban ngành chức năng, các bậc thức giả, các nhà quản lý đặt mối quan tâm đặc biệt đối với biểu tượng này, coi đó như là một cách giải Hán hay thoát Trung đang được bàn luận sôi nổi trong thời gian gần đây.”
