| Tương truyền rằng, nàng Âu Cơ là “Tiên nữ giáng trần”. Sau khi kết duyên với Lạc Long Quân - con trai của Kinh Dương Vương, nàng Âu Cơ sinh hạ một bọc trăm trứng, nở thành một trăm người con. Một ngày, khi các con đã lớn khôn, Lạc Long Quân đã chia 50 người theo mẹ lên núi, 50 người theo cha xuống biển. Trong 50 người con theo mẹ thì người con cả lên nối ngôi vua, lấy niên hiệu Hùng Vương thứ nhất, đặt tên nước là Văn Lang, đóng đô ở Phong Châu, 49 người con tiếp tục theo Mẹ lên rừng, đến trang Hiền Lương, huyện Hạ Hòa, trấn Tây Sơn lập thôn ấp, dạy dân cấy lúa trồng dâu, nuôi tằm dệt vải. Thế rồi từ đó vùng đất này trở nên trù phú, vạn vật tốt tươi. Khi trang ấp đã tươi đẹp, Mẹ Âu Cơ lại cùng các con đi mở mang vùng đất mới. Đến khi giang sơn thu về một mối, bờ cõi biên cương được mở rộng bà lại trở về Hiền Lương - nơi bà đã chọn gắn bó cuộc đời mình. Ngày 25 tháng Chạp năm Nhâm Thân, sau khi thay xiêm áo Mẹ Âu Cơ giữ lại dải khăn đào và theo các Tiên nữ bay về trời. Chỗ Mẹ Âu Cơ thả dải lụa, sau này đã được người dân trong vùng dựng lên ngôi miếu phụng thờ, đời đời hương khói - đó là miếu thờ Mẫu Âu Cơ. Năm 1456 Vua Lê Thánh Tông niên hiệu Hồng Đức sai Giám Quốc Sư đến Hiền Lương phong sắc và cấp 30 quan tiền tôn tạo miếu thờ Mẫu Âu Cơ. Cũng chính từ thời gian này tên gọi đền Mẫu Âu Cơ đã thay thế miếu thờ Mẫu Âu Cơ. Từ đây nhân dân Hiền Lương, nhân dân Hạ Hòa giữ gìn, trùng tu Đền đời đời phụng thờ hương khói. Ngày lễ chính của đền Mẫu Âu Cơ là ngày “Tiên giáng” mùng bảy tháng Giêng, ngoài ra trong năm còn có các ngày lễ khác là ngày 10-11 tháng 2, ngày 12 tháng 3, ngày 13 tháng 8... Là di tích lịch sử văn hoá tồn tại hơn 5 thế kỷ, đền Mẫu Âu Cơ đã 3 lần được các triều đại Nhà nước Việt Nam công nhận là đền quốc tế. Thế kỷ XV (1465) nhà Lê phong sắc và cho xây dựng đền to, rộng như hiện nay. Thế kỷ XIX nhà Nguyễn một lần nữa lại phong sắc công nhận đền Mẫu Âu Cơ. Ngày 3/8/1991 Bộ Văn hoá Thông tin cấp bằng công nhận di tích lịch sử văn hoá Quốc gia đền Mẫu Âu Cơ. Ngày 23/1/2017 tín ngưỡng thờ Mẫu Âu Cơ được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là di sản văn hóa phi vật thể của Quốc gia. Năm 2019, Tượng Mẫu Âu Cơ được Thủ tướng Chính phủ công nhận là Bảo vật Quốc gia. Đền Mẫu Âu Cơ kết hợp với chùa Linh Phúc và đình Đức Ông tạo thành một quần thể di tích có sức hút đặc biệt, đáp ứng nhu cầu tham quan, tín ngưỡng của nhân dân. | 
