Dưới tác động của mặt trái nền kinh tế thị trường, các mâu thuẫn, tranh chấp, vi phạm pháp luật có xu hướng ngày càng gia tăng với nội dung phức tạp, tác động tiêu cực đến ổn định, trật tự, an toàn xã hội.

Thực trạng này đòi hỏi công tác hòa giải ở cơ sở phải tiếp tục được thực hiện đồng bộ với các nhiệm vụ, giải pháp nâng cao, trong đó, quan trọng nhất là nâng cao năng lực cho đội ngũ Hòa giải viên (HGV) ở cơ sở.

Trao đổi với phóng viên Báo Pháp luật Việt Nam về vấn đề này, Tiến sỹ Ngô Quỳnh Hoa - Phó Cục trưởng Cục Phổ biến, giáo dục pháp luật và Trợ giúp pháp lý cho biết: Bộ Tư pháp với vai trò là cơ quan quản lý nhà nước về công tác hòa giải ở cơ sở đã tham mưu, trình Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định số 315/QĐ-TTg ngày 17/4/2024 phê duyệt Đề án “Nâng cao năng lực đội ngũ hòa giải viên ở cơ sở giai đoạn 2024-2030” (gọi tắt là Đề án 315).

Theo đó, trong thời gian tới, bên cạnh các giải pháp chung, Bộ Tư pháp sẽ tiếp tục tổng kết, đánh giá, rà soát, đề xuất, kiến nghị sửa đổi Luật Hòa giải ở cơ sở khắc phục được các tồn tại, hạn chế, đáp ứng yêu cầu, bối cảnh mới của đất nước.

Đồng thời, chỉ đạo, hướng dẫn và thực hiện các giải pháp sau: Thực hiện chỉ đạo điểm; tổ chức tập huấn, bồi dưỡng, cung cấp tài liệu để hướng dẫn, bồi dưỡng, nâng cao kỹ năng cho HGV ở cơ sở; thu hút đội ngũ luật sư, luật gia, Hội thẩm nhân dân, lực lượng Công an nhân dân, Bộ đội Biên phòng, cán bộ, công chức, viên chức công tác trong lĩnh vực pháp luật, lực lượng tham gia bảo vệ an ninh, trật tự ở cơ sở, người đã từng là Thẩm phán, Kiểm sát viên, Điều tra viên, tham gia, hỗ trợ cho công tác hòa giải; huy động các tổ chức, doanh nghiệp, cá nhân hỗ trợ cho công tác hòa giải ở cơ sở; tổ chức hội nghị, diễn đàn đối thoại, chia sẻ kinh nghiệm, tháo gỡ vướng mắc, vấn đề mới phát sinh trong công tác hòa giải ở cơ sở. Tổ chức hội thi HGV giỏi tối thiểu 5 năm 1 lần.

Tăng cường truyền thông, phổ biến sâu rộng chủ trương, đường lối, chính sách của Đảng, pháp luật của Nhà nước đối với công tác hòa giải ở cơ sở; số hóa và đăng tải các tài liệu tập huấn, bồi dưỡng, các ấn phẩm khác về hòa giải ở cơ sở trên Cổng Thông tin điện tử PBGDPL quốc gia, Cổng/Trang Thông tin điện tử phổ biến, giáo dục pháp luật của các bộ, ngành, địa phương và trên mạng xã hội nhằm nâng cao nhận thức của toàn xã hội về vị trí, vai trò, tầm quan trọng của công tác hòa giải đối với đời sống xã hội.

Thường xuyên chỉ đạo, hướng dẫn, kiểm tra, tháo gỡ khó khăn, vướng mắc trong công tác hòa giải ở cơ sở; củng cố, kiện toàn tổ hòa giải và HGV; định kỳ tổ chức sơ kết, tổng kết, khen thưởng về công tác hòa giải.

“Dưới sự chỉ đạo, hướng dẫn của Bộ Tư pháp, những giải pháp được đề ra trong hoạt động hoà giải cơ sở đã khẳng định được vị trí, vai trò trong đời sống xã hội, thể hiện truyền thống tốt đẹp về đại đoàn kết của dân tộc ta, công tác quản lý về hòa giải ở cơ sở ngày càng được củng cố về tổ chức bộ máy và tổ chức hoạt động”, Tiến sỹ Ngô Quỳnh Hoa nhấn mạnh.

Thực tiễn về giải pháp phổ biến, giáo dục để nâng cao hiệu quả hòa giải cơ sở đã được chứng minh tại huyện Mường Khương (tỉnh Lào Cai). Theo bà Nông Thị Kim Xuyến - Trưởng phòng Tư pháp huyện Mường Khương cho hay: “Hàng năm, UBND huyện đã ban hành các văn bản chỉ đạo các cấp, các ngành tập trung triển khai như hướng dẫn, tổ chức kiện toàn các tổ hòa giải theo quy định; tập huấn chuyên môn, kỹ năng và kiến thức pháp luật cho hòa giải viên...”.

UBND huyện Mường Khương cũng đã chỉ đạo Phòng Tư pháp - cơ quan thường trực Hội đồng phối hợp phổ biến, giáo dục pháp luật huyện tham mưu cho Hội đồng tổ chức Hội nghị phổ biến Luật Hòa giải ở cơ sở với đại diện lãnh đạo chủ chốt ở các cơ quan cấp huyện.

Đồng thời, tuyên truyền, phổ biến Luật bằng nhiều hình thức đa dạng, phong phú phù hợp với điều kiện cụ thể của địa phương cũng như phù hợp với đối tượng được phổ biến, tuyên truyền như: Tổ chức hội nghị báo cáo viên, tuyên truyền viên pháp luật ở cấp huyện, cấp xã; tuyên truyền pháp luật qua các phương tiện thông tin đại chúng như: Đài Truyền thanh - Truyền hình của huyện, hệ thống loa truyền thanh công cộng ở các xã, thị trấn; tuyên truyền pháp luật qua các buổi họp thôn, cụm dân cư và tổ chức lồng ghép các nội dung tuyên truyền phổ biến, giáo dục pháp luật trong các hoạt động của các tổ chức đoàn thể quần chúng, qua các lớp tập huấn, bồi dưỡng nghiệp vụ, chuyên môn...

“Sau 10 năm triển khai, thực hiện, trên địa bàn toàn huyện Mường Khương đã tổ chức phổ biến và lồng ghép phổ biến, tuyên truyền được 3.085 buổi với 235.930 lượt người tham dự; số tài liệu pháp luật được cấp phát miễn phí 6.860 bản; phối hợp với Tổ Truyền thanh - Truyền hình huyện thuộc Trung tâm Văn hóa, thể thao - Truyền thông huyện, chủ động xây dựng các chuyên trang, chuyên mục, biên soạn ngắn gọn, đầy đủ nội dung của luật, đặc biệt thực hiện truyền thanh - truyền hình bằng tiếng dân tộc cho nhân dân dễ hiểu và dễ thực hiện.

Xây dựng được trên 320 tin bài, thông qua hệ thống loa truyền thanh tại trung tâm huyện, cụm loa truyền thanh tại trung tâm các xã, thị trấn, đã tổ chức tuyên truyền phổ biến được trên 1.580 lần”, bà Nông Thị Kim Xuyến cho biết.

Có một điểm chung giữa trợ giúp pháp lý và hòa giải ở cơ sở đó là đều hướng đến một mục tiêu chung là giúp người dân tiếp cận công lý một cách dễ dàng hơn, giảm thiểu tranh chấp và tạo ra một xã hội công bằng, ổn định.

Trao đổi về vấn đề này, Thạc sỹ Bùi Đức Độ - Giám đốc Trung tâm Trợ giúp pháp lý Nhà nước tỉnh Kiên Giang cho biết, hòa giải ở cơ sở là một phương thức giải quyết mâu thuẫn, tranh chấp hiệu quả, mang lại nhiều lợi ích như: Tiết kiệm thời gian, chi phí mà không cần phải kiện tụng ra tòa án hoặc cơ quan hành chính để giải quyết tranh chấp; giữ gìn tình làng nghĩa xóm, đoàn kết cộng đồng, tránh xung đột kéo dài; giảm tải cho tòa án và cơ quan nhà nước thông qua rất nhiều vụ việc được hòa giải thành công, không cần đến sự can thiệp của hệ thống Tư pháp; góp phần xây dựng xã hội hòa bình, ổn định khi các tranh chấp được giải quyết từ sớm, cộng đồng ít xảy ra mâu thuẫn nghiêm trọng, góp phần ổn định xã hội.

“Để đạt được điều này, cần sự phối hợp như: Triển khai, quán triệt đến chính quyền cơ sở và tất cả các hòa giải viên về trách nhiệm trước, trong và sau hòa giải. Trước hòa giải, hòa giải viên phải rà soát tất cả các bên tham gia hòa giải, nếu thuộc diện được trợ giúp pháp lý thì họ phải có nghĩa vụ thông báo về trợ giúp pháp lý cho Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước.

Trong quá trình hòa giải, ngoài thành phần tham gia, tổ hòa giải có thể mời Trung tâm (cử trợ giúp viên pháp lý hoặc luật sư thực hiện trợ giúp pháp lý), nếu vụ việc có người thuộc diện trợ giúp pháp lý.

Sau khi hòa giải, nếu hòa giải thành, Trung tâm sẽ tham gia giúp người được trợ giúp pháp lý trong việc yêu cầu tòa án công nhận kết quả hòa giải thành ngoài tòa án (Quyết định này có giá trị thi hành như một bản án), giúp thực hiện kết quả hòa giải.

Nếu hòa giải không thành, Trung tâm sẽ tư vấn con đường tiếp theo (kiện ra tòa hay không kiện), nếu kiện ra tòa thì trợ giúp viên sẽ chuẩn bị hồ sơ khởi kiện và tham gia bảo vệ quyền lợi cho họ cho đến khi giải quyết xong vụ việc”, Thạc sĩ Bùi Đức Độ chia sẻ.

Cũng theo Thạc sĩ Bùi Đức Độ, có thể lồng ghép vào các buổi tập huấn, truyền thông về trợ giúp pháp lý kết hợp với tập huấn về hòa giải ở cơ sở, bởi vì 2 nhiệm vụ này có thể kết hợp, hỗ trợ cho nhau.

Với kiến thức, trình độ và kinh nghiệm thực tiễn tham gia rất nhiều vụ việc, trợ giúp viên pháp lý hoặc luật sư thực hiện trợ giúp pháp lý làm báo cáo viên với những ví dụ thực tế và giải quyết tình huống, các hòa giải viên rất dễ nắm bắt và giải quyết các vụ việc khó, tồn động ở cơ sở.

Bên cạnh đó, việc ứng dụng công nghệ AI, Chat GPT hoặc trợ lý ảo cho hòa giải viên để giải quyết vụ việc. Có thể nói, kết hợp chặt chẽ giữa trợ giúp pháp lý và hòa giải ở cơ sở không chỉ đảm bảo quyền được trợ giúp pháp lý, mà còn nâng cao hiệu quả giải quyết tranh chấp; giúp người dân nói chung, người yếu thế nói riêng tiếp cận công lý một cách dễ dàng, công bằng ngay từ cơ sở.

Nếu thực hiện đồng bộ các giải pháp trên, chắc chắn Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước sẽ trở thành "người bạn đồng hành" của các tổ hòa giải trong việc duy trì công bằng và ổn định xã hội.

Hiện nay, Việt Nam đang tổ chức sắp xếp lại các đơn vị hành chính, các cơ quan quản lý nhà nước nên về cơ cấu tổ chức bộ máy nhà nước, chính quyền địa phương sẽ có thay đổi lớn theo hướng tinh gọn, đảm bảo hiệu lực, hiệu quả trong công tác quản lý.

Các đơn vị hành chính cấp xã sẽ giảm đi nhưng diện tích, dân cư tính trên một đơn vị hành chính cấp xã sẽ nhiều hơn.

Bởi vậy, mỗi đơn vị hành chính sẽ cần nhiều hơn những cán bộ tham gia vào công tác hòa giải ở cơ sở.

Trong bối cảnh này, Tiến sĩ, Luật sư Đặng Văn Cường nhận định, việc trang bị thêm con người, phương tiện vật chất, kĩ thuật cho công tác hòa giải cơ sở là giải pháp cần quan tâm để phù hợp với điều kiện phát triển kinh tế xã hội, cơ cấu tổ chức bộ máy nhà nước.

Cần phải tổng kết rút kinh nghiệm theo từng thời kỳ, từng giai đoạn trong việc thực hiện công tác hòa giải ở cơ sở để chỉ ra những mặt tích cực, những vấn đề tồn tại thì mới có những giải pháp cụ thể đối với từng địa phương, từng khu vực ở từng thời điểm khác nhau.

Tiến sĩ, luật sư Đặng Văn Cường.

“Cần xây dựng đội ngũ hòa giải viên có năng lực, có nhiệt huyết, trách nhiệm với công việc, được trang bị đầy đủ kiến thức pháp luật, kỹ năng thuyết trình, am hiểu tâm lý và có uy tín ngày càng cao trong cộng đồng.

Chế độ đãi ngộ, tiền lương cũng như các quyền lợi hợp pháp chính đáng của các cán bộ tham gia hòa giải cơ sở cần được đảm bảo để họ yên tâm công tác, phát huy tối đa năng lực, trình độ cũng như trách nhiệm của mình đối với công việc.

Xây dựng quy trình, cơ chế phối hợp cũng như quy định trách nhiệm cụ thể của chính quyền địa phương, của các tổ chức quần chúng trong việc tổ chức hòa giải ở cơ sở.

Bên cạnh đó, cần tạo điều kiện để HGV kịp thời nắm bắt, làm chủ các phương tiện kĩ thuật hiện đại, ứng dụng trí tuệ nhân tạo, công nghệ, phương tiện điện tử trong việc thu thập thông tin, quản lý dữ liệu cũng như thuyết trình, đưa ra các hướng hòa giải khả thi, có khả năng thuyết phục cao đối với các bên trong các vụ việc tranh chấp”, Tiến sĩ, luật sư Đặng Văn Cường bày tỏ quan điểm.

Hiện nay, HGV là người hoạt động vì lợi ích cộng đồng, trên tinh thần tự nguyện là chính. Tuy nói là “tự nguyện”, nhưng cần phải có cơ chế, thù lao để các HGV yên tâm làm việc, như lời người xưa nói “Có thực mới vực được đạo”.

Theo đại diện Sở tư Pháp tỉnh Tuyên Quang, cần quan tâm thực hiện tốt chế độ thanh toán thù lao cho hòa giải viên theo quy định.

Đây là trách nhiệm của chính quyền địa phương, là nguồn động viên kịp thời đến các tổ hòa giải và hòa giải viên, từng bước khích lệ sự nhiệt tình, hăng hái trong quá trình thực hiện công tác hòa giải.

Tạo sự yên tâm, phấn khởi cho mỗi hòa giải viên, chủ động nguồn kinh phí bảo đảm từ ngân sách Nhà nước trên cơ sở lập dự toán từ đầu năm để đảm bảo sự chủ động, ổn định, động viên khích lệ cho đội ngũ HGV hăng hái, tận tâm trong công tác.